CABANYES, Manuel de (Vilanova i la Geltrú, 1808-1833). Poeta prerromántico de verdadeira inspiraçón e uso directo e sinxélo da língua. A través de fray Luis de León foi influído polos epítetos de Horacio, os seus xiros e os seus sentimentos, ainda que non pelos seus metros. Leu com paixón a Tomás Moro e Byron, ainda que rechazaba a tendência deste último para a desilusón. Traducíu a “Mirra” de Alfieri em 1831. Em colaboraçón com Joaquín Roca y Cornet publicou em 1832 unha versón de “Las noches” de Torcuato Tasso (Barcelona). Enfermou de tuberculoses e morreu unhas semanas depois de ter sído publicado o seu primeiro libro, “Preludios de mi lira” (Barcelona, 1833). As suas “Poesías escogidas” publicarom-se em 1858. Menéndez Pelayo pensou que “Cabanyes tinha o que faltou a Moratín: ideias, sentimentos e vida poética própria”.
CABANILLAS ENRÍQUEZ, Ramón (Cambados, Pontevedra, 1873-1959). Poeta galego. Colaborador da importânte revista “Nós” e do “Seminario de Estudos Galegos”. Foi escritor muito versátil: em “Vento mareiro” (La Habana, 1915) escrebeu versos ao mar. Versos narrativos, basados em três poemas celtas em “A noite estrelecida” (1926), e poesía amorosa de grande poder expressivo e economía de formas, em “A rosa de cen follas” (1927). A sua obra no campo da poesía oral foi reunída em “Antífona de cantiga” (Vigo, 1951). Em muitos dos seus poemas rende homenáxe ao seu pobo natal e a temas mais cosmopolitas, âmbas cousas com igual tino. Escrebeu a obra teatral “A man de Santiña” e, em colaboraçón com Antón Villar Fonte, a peça histórico-mítica “O mariscal” (1926).
CABALLERO CALDERÓN, Eduardo (1910). Escritor de libros de viaxens, ensaísta e româncista colombiano. Fundou a Editorial Guadarrama em Madrid e servíu no corpo diplomático em diversos lugares de Hispanoamérica e em Espanha. Foi corresponsal do diário colombiano “El Tiempo” em Buenos Aires. A sua novela “El Cristo de espaldas” (Buenos Aires, 1952) está basada na guerra civil colombiana de 1948-1958, durante a qual morreron mais de douszentos mil campesinos. Um sacerdote progressista enviado desde o seminário a unha aldeia nos Andes opôn-se ao goberno conservador, ao cacique local e à própria Igrexa, que defendíam aos poderosos. O bispo, ao final dos cinco dias que abarca a novela, ordena ao sacerdote que volte para o seminário: Cristo é forzado a dar a espalda a Colombia. “Manuel Pacho” (Barcelona, 1966) narra a história de um rapaz que, escondido nunha árbore, contempla como é massacrado o seu povoádo. Carga o dadáver do seu pai a través dos campos e enterra-o em lugar consagrado. Durante o caminho, sofreu fame, sede e fatiga, vé-se forzado a desmembrar o corpo, para fazê-lo mais lixeiro. Quando chega ao poboádo onde está o cemitério, os habitantes mostram-se pouco interessados em dispor o enterro do corpo pestilente e desmembrado, e pensam mais em salvar as suas próprias vidas. A narraçón evita todo sentimentalismo com a sua sequedade, contando simplesmente os sentimentos do xovem campesino. A sua seguinte novela “El buen salvaje” (1966) ganhou o Prémio Nadal. “Siervo sin tierra” (1954) refére-se a um campesino obsesionado por poseer unha pequena parcela que cultivar. Escrebeu também ensaios sobre as relaçóns de Hispanoamérica com o mundo, como “Suramérica, tierra del hombre” (1942) e “Latinoamérica, un mundo por hacer” (1957).
Mas, polo contrário, o conhecimento que se tem do externo mediante os sentidos é superado em certeza polo que se obtem com o que está em nós ou por nós é producído. Pois estou mais certo de que tenho apetite e vontade, de que agora estou pensando isto, de que fai pouco evitaba aquilo ou o detestaba, que de estar vendo um templo ou a Sócrates. Acabo de dizer que temos certeza de que existe na realidade o que está ou acontece em nós. Porque, em quanto ao que pensamos xulgando acerca das cousas, mediante o discurso e o raciocínio, barruntamos que é de todo ponto incerto que sexa na realidade tal como nós pensamos. Tenho eu muita mais certeza de que existe e de que é branca esta folha de papel em que escrebo, que da sua composiçón polos quatro elementos, assím como de que tais elementos se den nela em acto e de que tenha unha forma diferente à destes. Nunha palabra: se deixas a um lado, o que está em nós ou que por nós é producido, o conhecimento mais certo de todos é o que se leva a cabo por meio dos sentidos, e o mais incerto, o que se realiza mediante o discurso, pois este non é verdadeiramente conhecimento, senón tanteo, dúvida, opinión, conxectura. A partir de ahí pôn-se unha vez mais de relêbe aquilo de que non é ciência o que se obtem por meio de siloxismos, divisóns, predicaçóns e outras operaçóns semelhantes da mente. Non obstânte, se fora possíbel captar a natureza interna de cada cousa, da mesma sorte que percebemos polos sentidos, de um modo ou outro, as qualidades externas das cousas, entón poderíamos dizer de nós que sabemos na verdade. Mas ninguém – que saibámos – púido xamais fazer isto. ¡¡Logo non sabemos nada!!
Había alá, non sei onde e en non sei en que tempo, dous hirmáns, Bastián e Crispín, Bastián, de legítimo matrimonio e rico, pro moi simplote e envidioso, por añadidura; Crispín, ilegítimo e pobre ben que moi espabilado, entreverte e pillo. Casados ambos, vivían, pois, coas súas respeutivas mulleres, en condicións diferentes. O primeiro, en boa casa e con cartos moitos que de seus pais herdara. O segundo, nun pequeno chopete e carecendo hasta do máis preciso, tanto que, dedicado a vender sardiñas polas aldeas, houbo de empeñarse á fin de mercar un burriquiño que llas porteara. Logo que se veu cun duro en roda, dixo a sua muller: -Pepa, meu hirmán éche moi envidioso e, tan pronto seipa que teño besta, ha de querer mercarma: mira o que discurrín, pra que ma pague ben. O noso diñeiro é a roda que xa sabes; cámbioa en pesetas, doullas a comer ó burro, entre a palla, e, asegurando a meu hirmán que o animal cisca pesetas, verás o que me dá por el. -Ti xóga-lo todo polo todo. E ¿se sales mal? -Déixame a min. Sobre un ovo pon a galiña. Fixo, en afeuto, que tragara o burro as cinco pesetas e, pasando con el seguidamente por diante da casa do seu hirmán, saleulle ó encontro este e exclamou: -¡Mama, Crispín! ¡Con que xa tes un burro e eu non! -Si, empeñandome pra mercalo. -Véndemo e merca outro. -Sei o que teño e non vendo. Este animal é a miña fortuna. El non tardará en facerme rico coma ti. -Pois ¿que milagres obra? -Cisca pesetas e ahora o verás, que vai a gastear. Gasteou o burro: rexistraron os dous hirmáns e, topando ó instante entre o gasto as pesetas que tragara, dixo entonces Bastián: -Hirmanciño, véndeme o burro, que cho pagarei ben. -E ¿canto me dás por el? -Dareiche mil reás. -Menos de dous mil non o deixo e eso por ser pra ti. -Vaian logo os dous mil reás. Cobrou Crispín os cartos, deixou o burro en poder de seu hirmau e, volvéndose á casiña, chamou pola mulher e díxolle: -Pepa, esta non saleu mal. Aqui tes dous mil reás que Bastián me deu polo burro. Escoita ahora o que has de facer cando veña a queixarse de que o enganei. Temos dous coenllos iguales; prendes un cunha cordiña e átalo ahí en calquera sitio; o outro lévoo eu que vou ó monte a cortar toxo e volvo logo. Bastián de seguro preguntará por min, ti respondes que non estou na casa, sólta-lo coenlliño atado e mándasme a decir por el que veña axiña. Veremos como te sacudes. Marchou Crispín pra o monte cun dos coenllos e Pepa quedou en executar ó pé da letra o encargo do seu home. Bastián, por ben que rexistraba e rexistraba sempre que o burro facía de corpo, nada máis que o que esterco descubría e así non tardou en correr a casa de Crispín, por quen chamou moi enfadado. Pepa saleu á porta e véndoo alí co burro, díxolle, sin imutarse: -Bos días, Bastián. ¿Que se ofrecía? -Que ahí ténde-lo voso burro. A volverme inmediatamente dous mil reis que o teu home me arrancou por el. -E ¿eso? -Que desfago o trato, por engaño. Teu home aseguroume que este burro era a súa fortuna pois tiña a propiedá de ciscar pesetas: merqueillo en tal conceuto e, desque no meu poder está, maldita unha me ciscou, con que así, recolle-lo burro e devolverme os cartos. -Crispín non che está na casa, eu nada teño que ver cos vosos tratos; pero entra, mandareino a buscar e falarás con el. Entrou Bastián; desata entonces Pepa o coenllo e dándolle libertá, bota a fuxir pra onde se lle antoxou. Crispín quedara en vir a almorzar; entrou tamén a pouco co outro coenllo en brazos e preguntou á muller: -¿Que hai de novo, que este animaliño chegou xunta min correndo e dixome viñese de contado á casa? -Hai que teu hirmán non quere o burro e pide a devolución dos cartos. -Si, respondeu Bastián; mais antes, dime, Crispín. ¿E verdá que che levou recado de que viñeses ese animaliño que tras nos brazos? -¡Pois non ha de ser! Non temos outro criado, que somos pobres: se fóramos ricos coma ti, xa o teríamos; pro, amigo, non hai con que pagalo. -Hirmanciño, véndeme ese coenllo. -¡Seica estás tolo! Ti queres acabar comigo. Non cho vendo: é un criado moi fiel e nada nos costa máis que algunha herbiña con que se mantén. -Hirmanciño, véndemo e perdónoche os cartos que polo burro me levache: -Vendereicho, xa que tanto te empeñas, pro dándome mil reás. É moito, Crispín, non vale ese diñeiro. -Xa verás se o vale e inda máis. Aprontoulle pois os mil reás e marchou, levando o burro e o coenllo. Chegado á casa e, alucinado co que seu hirmán lle había dito, fíxolle a conta ós criados, despideunos e manda o coenllo co gando ó monte, mailo animaliño, ó verse libre, fuxeo, como fuxira o compañeiro. Pepa, moi contenta con tres mil reás que Crispín pescara xa a seu hirmán e deseosa de non perdelos, dixo ó home, cando llos amostrou: -Bastián hache de volver; preciso é armarlle outra. -Corre da miña conta e ti axúdame. -¿Que discurres pois? -Matamos ese carneiro flaco que esta na corte, enchemos de sangre del unha das súas tripas e, cando pete á porta meu hirmán, cingues ti a tripa ó pescozo, quéixase el do novo engaño, enfádome eu contigo e, botándoche a culpa toda, fago que te mato, dando unha puñalada na tripa: entonces ti quédaste coma morta; logo, tócoche eu á orella unha gaitiña, e vas pouco a pouco avivecendo hasta pórte de pé en frente a nós. ¿Entendes? -Si, si; descoida. Bastián volveu, en afeuto, á noite, queixándose de que novamente se lle engañase. Mandara o coenllo co gando ó monte e nin arriba, nin abaixo parecía. Reclamou, de consiguente, os mil reás que Crispín maliciosamente lle levara e amenazouno hasta coa xustícia. Crispín contestoulle: -A malicia, ou engaño, que nesto haxa culpa será de Pepa, miña muller; pois ben recordarás que na casa non estaba eu cando a queixarte viñeche polo burro. -Tan bo es ti coma a túa muller. -Vou a matala, pra que vexas e non digas que trato de engañarte. -Tanto coma eso, non. -Si; vai a morrer. E, tirando de navalla, pinchalle a tripa de carneiro, chea de sangre, que posta xa ó pescozo tiña Pepa. Cai esta no chan ó golpe, coma se a mataran. Bastián estonces, abalando e arrepentido do paso dado, non sabía case que decir; mais Crispín, coa navalla na man tinxida en sangre, díxolle: -Xa ves que, por causa túa, matei á miña muller. ¿Que vai ser de nós ahora? -Crispín, perdóname, respondeu Bastián, abrazándoo. Renuncio ós mil reás, pro ti estás perdido; fixeche unha morte e, de seguro, vas pra a carzele. -Non o penses, que teño ahí unha gaitiña e, en tocándolla catro ou cinco veces a Pepa ha de resucitar. Trouxo Crispín un como pínfano de buxo e, meténdollo case dentro dun oído á muller, empezou “tu, tuturutú”. Ela, ós primeiros toques non daba señal de vida, tampouco ós segundos, nin terceiros. Bastián, fixou os ollos en Pepa, coitada xa que non volvía en si. Ó cuarto “tuturutú”, empezou a mover un algo o corpo e dixo Bastián: -Toca, hirmanciño, toca, que xa rebole. Deu estonces Crispín quinto “tuturutú”, que foi o máis repinicado, e levantouse supetamente a fingida morta, deixando a Bastián cun palmo de boca aberta. Logo que a cerrou e non escramentado aínda das xogarretas de seu hirmán, díxolle con lastimeira fala. -Crispín, véndeme esa gaitiña. -Ti queres acabar comigo, quitarme tódolos medios de vivir. Non cha vendo. -Hirmanciño, véndeme esa gaitiña. E ¿canto me dás por ela? -Pide ti, que eu bastante fago se me defendo. -Pois vale dous mil reás e nada menos. -¿Nada menos, Crispín? -Nada menos. Entregoulle Bastián os dous mil reás e foise pra súa casa coa gaitiña. Un día incomodouse coa muller e tratando de a castigar, doulle unha puñalada que a deixou realmente morta, sin que, pra resucitala, de nada a gaitiña lle sirvise. Anoxado estonces de veras contra Crispín, enterrou, non sin cuantiosos gastos e disgustos, a difunta: presentouse logo cun saco grande en casa de seu hirmán e dixolle enfurecido: -Mal hirmán, estafador do meu diñeiro, agora si que chegou a túa; vas a morrer afogado polas moitas veces que me engañache. Métete aquí neste saco. Home, ben. Meteuse Crispín no saco, atouno o Bastián seguidamente e, botándose a carga ó lombo, marcha con ela dereito a certo pozo moi fondo de entrambos conocido. Mais eiquí que, pasando ó pé dunha ermita, tocan alí a misa, pousou sobre unha pedra a carga e, deixándoa así, entrou na capela: Crispín, asementras, non facía senón berrar ¡Ai de min! ¡Ai de min! Un arreeiro, que iba ó tanto por aquel camiño, oieu os laios, acercouse ó saco e preguntou ó que dentro del estaba: -Meu homiño, ¿que lle sucede? ¿Pra onde o levan de tan mala sorte? -¡Ai! lévanme a casar coa filla do noso Rei e, como eu non quero, vou á forza. Home, ¡que tonto é! Cambeemos e lévese usté a miña recua e odres de viño que nela van. -Feito; abra o saco pronto. Desátalle a baraza, pois; sale da prisión Crispín e, posto o outro no sitio del, ata ben o saco e, dando brincos de alegría, marcha pra a súa casiña coa recua e odres de viño do envizoso arreeiro. Bastián, así que se acabou a misa, saleu tamén da capilla; bótase outra vez a carga ó lombo e, chegando ó pozo, guindouno nel, afogando, non a seu hirmán, o que así inda o enriquecía, tanto que ó verse no lugar con recua propia e odres de bo viño, a muller ría como unha descosida e aconselláballe fixese de contado un mesón con cuadras grandes pra as bestas; os veciños pasmábanse, chamábanlle xa señor Crispín e Bastián mismo, noticioso que foi da volta deste, correu a que o enteirase de como sucedera aquelo. -Crispín, ti é-lo diaño -lle decía. ¿Non ibas no meu saco? ¿Quen senón eu te levou ó lombo e no pozo guindou a carga? -Dese pozo viñeron recua, odres e viño, que ti non maxinabas, e machos millores que os que eu trouguen se atopan no seu fondo. -Hirmanciño, volvamos alá os dous, que quero unha recua como a túa. -Envidioso fuche sempre, todo queres e todo che sale mal. Mañán, pois, de madrugada irémo-los dous ó pozo e mira que, se desta tampouco sales ben, escusas de virme á porta queixándote de engaño, cal fas adoito. -Hirmanciño, faime este favor, que non virei, suceda o que suceda. Ó día siguente, ó raia.lo sol, Crispín preparou a súa recua, monta nun dos machos e chegando á casa de Bastián, que xa na porta o agardaba, dille: -Sube a calquera destes machos e vamos logo ó pozo. Montou Bastián no que millor lle pareceu e, postos a camiño entrambos, non tardaron unha hora en estar ó pé do pozo. Apeáronse alí nun campo, levou Crispín a bebe-la recua, que na auga do pozo se dibuxaba, e dixo a seu hirmán. -Mira canto macho asoma por aquí. -Parecen os mismos teus -contestou Bastián mirando. -Os meus non están na auga. -Home, eso é verdá. -Pois a buscalos – añadeu Crispín. Guíndase Bastián ó pozo coma un atolondrado, e, dando voltas na auga, sin saber nadar, afogou ó instante. Crispín estonces sinteu especie de remordemento, de que pouco se coidou, pro, falando consigo mismo, dixo: “O envidioso morreu; basta de falcatruadas; fagámo-lo mesón que me aconsella Pepa”. E esto decindo, tornou pra o lugar a pé, fixo o mesón, xuntou riqueza moita e acabouse o conto.
HÉRCULES DE EDICIONES – GALICIA DE CONTO – VALLADARES, M. (REC.): A MONTEIRA, SOMANARIO DE INTRESES REXIONALES E LITERATURA (1889-1989), I, NÚM. 7. ( Co título de “Contos de rapaces” aparece tamén na revista “A Gaita Gallega”, La Habana, 1886, II, toc. 7ª).
Perante estas duas visóns contrapostas (a dinâmica de Heraclito e a estáctica de Parménides), Platón propôn unha soluçón conciliadora a pergunta pelo “Ser”: a “Teoria das Ideias”. Desdobra a realidade e concebe um mundo sensíbel (aquele em que habitamos, o físico) onde tudo (pessoas, animais, obxectos, etc…) é um reflexo dos seus autênticos modelos (Ideias ou Formas), que se encontram num mundo abstracto, intelixíbel. Isto é, a realidade que somos capazes de perceber através dos nossos sentidos é unha realidade inferior, e isso é assim porque o que identificamos non é mais do que unha cópia imperfeita, unha sombra da autêntica realidade, que som as ideias arquetípicas (que residem no mundo abstracto). Deste modo, a árbore que existe em frente da minha xanela é unha árbore, porque de algum modo, é um reflexo imperfeito da ideia de árbore, e as facas som facas porque som cópias imperfeitas de unha faca ideal. Portanto, o “Ser” de Platón é dual, está dividido em dous mundos, um mais real (o mundo abstracto, ao qual chama “das Ideias ou Formas”) e outro menos real (o mundo sensíbel). Para Platón, as mudanças de que falava Heraclito só ocorrem no mundo sensíbel, porque é um mundo imperfeito e só o imperfeito tem necessidade de mudar. O plenamente real, o “Ser” a sério. é preciso procurá-lo no mundo das “Ideias”, que é perfeito, eterno e imutábel, como acreditava Parménides. Aristóteles non está de acordo com o mestre. Considera que transferir a realidade para um mundo abstracto, como faz Platón, non é o melhor caminho para alcançar a verdade. O seu espírito “científico” leva-o a pensar que a realidade tem que ser imanente, isto é, tem de estar aí, presente nas cousas que temos à frente. Como veremos em detalhe mais adiante, para Aristóteles, o real som os obxectos concretos que nos rodeiam e podemos identificar e nomear. Um dos princípios xerais de que parte para negar a teoria platónica do mundo das Ideias é que unha causa tem de estar necessariamente em contacto com o seu efeito e se as Ideias platónicas están noutro mundo (o abstracto), separadas da esfera sensíbel, como podem essas Ideias ser a causa das cousas do mundo sensíbel? Além do mais, que sentido teria procurar a explicaçón do “Ser” num mundo ao qual os homens, na realidade, non pudessem aceder? Outra cousa é que o entendimento humano, graças à linguaxem e à lóxica, sexa capaz de deduzir a existência de causas a partir dos obxectos que vemos, mas em qualquer caso, essas causas têm de estar em contacto directo com as cousas do mundo. No entanto, o argumento de maior peso que Aristóteles defende e que contradiz o mundo das Ideias de Platón é o chamado “argumento do terceiro homem”, que significa, basicamente, que, se a causa da existência de um homem concreto é um homem ideal, que também existe, tal como defende Arístocles, entón tería de haber um terceiro home que sexa a causa desse segundo home. E esta sucessón continuaria até ao infinito, sempre à procura de unha causa última que nunca chegaria; algo que é inaceitábel, entre outras cousas, por non conduzir a nenhuma explicaçón. Assim sendo, o que faz Aristóteles non é exactamente eliminar as Ideias platónicas, mas, pelo contrário, “fazê-las descer à Terra”, ao mundo sensíbel, e pô-las em contacto com as cousas concretas.
Por isso, há que ler as duas secçóns da parte escrita à luz do “non escrito”, mas no entanto anunciado: o que aí acontece non é a elevaçón de unha nova figura filosófica “o ser aí” que venha substituir ou compreender de outra maneira unha antiga figura – a subxectividade -, mas a desmontaxem (ou destruiçón), passo a passo, da própria ideia de figura filosófica (suxeito no sentido clássico), para deixar aparecer o próprio sentido do ser. Só assim se pode entender como a investigaçón do sentido do ser em xeral, que é o do sentido de cada cousa, tem de passar por unha análise existencial prévia do “ser-aí”. Poder-se-ía dizer que desta análise, resultará a destruiçón do próprio “ser-aí” descrito inicialmente como ente privilexiado, sem a qual non se pode fazer referência ao único principal, o ser. Por outras palabras, também se podería acrescentar que o “ser-aí” aparece como recurso hermenêutico com o fim de deslocar a questón do ser do seu papel central como substância ou subxectividade para a sua manifestaçón como fenómeno ou cousa, único assunto que se revela como autenticamente orixinal, embora disso xá non se possa fazer princípio, precisamente para non recair na consideraçón ontolóxica. “Ser e Tempo” também pode ser interpretada nesta direcçón, de forma simultânea, como unha destruiçón da subxectividade moderna e da ontoloxia em xeral; inclusivamente da própria ontoloxia fundamental, como condiçón para aceder ao ser de cada cousa. Tudo isto faz de “Ser e Tempo” unha obra orixinal e singular no horizonte contemporâneo, cuxo carácter revolucionário non consistirá em apresentar um novo conteúdo do termo “ser”, mas, sim, em modificar a forma de compreender a questón. Nesse sentido, Heidegger reitera o modo grego de proceder de Aristóteles e recupera, de forma crítica, o papel que duas obras fundamentais desempenham na filosofia moderna: a “Crítica da Razón Pura”, de Kant, e a “Fenomenoloxia do Espírito”, de Hegel, que têm um estreito parentesco com “Ser e Tempo”. Non deixa de ser curioso que as três obras tenham também unha vinculaçón essencial com o significado e o papel da negatividade, non só no sentido mais trivial de que, na obra de Kant, há unha destruiçón da metafísica clássica e, na de Hegel, do modo substantivo de compreender a subxectividade, mas no sentido de que, nas três se prepare e, no caso de Heidegger, se execute, um esvaziamento dos conteúdos da filosofia que, definitivamente, fará dela unha reflexón sem obxecto, e, por isso, poderosa, porque se pode referir a qualquer um deles sem nenhuma limitaçón – a ciência, a ética, a política, a história, a natureza – mas, ao mesmo tempo, absoluctamente vulnerábel, susceptíbel de desaparecer, se corresponder, ao mesmo tempo, a todos esses obxectos mencionados, a sua própria ciência e ontoloxía. De certa forma, o próprio Heidegger veio testemunhar essa perda da filosofia e, consequentemente, o seu final. “Ser e Tempo” tem que ver com tudo isso.
Em Bilbao, o Villán contou-me que repartía leite, desde as quatro da manhán, até às duas do meio dia ou mais, depende do dinheiro que necesitára. Deixar a Laboral para fazer-se leiteiro, tampouco parecía unha decisón afortunada ou brilhante. Trabalhaba em “Leche Ona”, onde todos eram de Burgos, de Palencia, de León, putos “maketos” todos! O dinheiro, puta miséria: unhas mil pesetas à semana. E isso à força de horas e horas; e de descargar pola tarde camións de pulpa para alimento das vacas. Isso sím, podías beber quanta leite quixéras; sempre se partíam garrafas e isso eram pérdas previssíbeis. Que fossem averiguar, se foram rotas ou se tinham roto, se había sído accidente ou intençón manifésta. Com leite, e uns bocatas que te afanábas nas tendas, ías tirando. Quase todos os tendeiros eram “paisanos”, igual que as empregadas da secçón de engarrafamento da central leiteira. O “paisanaxe” sempre estaba disposto a deitar unha mán. Tudo isto, que me tinha contádo o Villán, veio a conto daquel “marica” abacial da Academia de Preparaçión Múltiple que me dixéra “lo siento usted no es catalán”! Aquel “manflorita” imbecíl inicíou um discurso sobre a colonizaçón idiomática que exercíam os “charnegos”. Como se os “charnegos” fósemos um exército invasor, o qual era a primeira vez que o escutaba e non era comúm que se dixéra por entón. Agarrei unha cadeira, e atireilha à cabeça. Acabou-se o discurso! Houbo um tempo em que, cada vez que o Barça xogaba contra um equipo mesetário, ou de onde fosse, ainda que fora estranxeiro, rezaba para que lhe metessem unha dúzia: um por cada xogador, outro para o treinador e a Virxem renegrida, que chamam “Moreneta” e que seguro, tinha a culpa de tudo o que me ocurría em Catalunya. Toma colonizaçón! Ainda que esta peripécia do latim, fora anterior a outras ocupaçóns, mas vêm-me agora à memória a raíz do encontro com o Villán.
Xá non temos desculpas para adiar o nosso encontro com a filosofia de Platón. Portanto, a partir daquí entraremos em pleno no que constitui propriamente o núcleo do “Corpus platónico”. E, como se isso fosse pouco, fá-lo-emos pela porta grande, pois com este capítulo começaremos a ocupar-nos das concepçóns ontolóxicas e epistemolóxicas do filósofo. Dito desta forma pode causar pânico, mas que ninguém se assuste. Como é bem sabido, o termo grego “logos” designa tanto o raciocínio (o pensar) como a palabra (o discurso), pelo que as palabras que em português acabam em “-loxía” costumam referir-se ao discurso ou ao estudo de “algo” indicado pelo termo que precede o sufixo “-loxía”. Assim, a arqueoloxía é o discurso acerca do antigo, a filoloxía, o estudo da língua, e a antropoloxía, o estudo do home. Desta forma, a ontoloxía é o estudo do “ser” (o que é a realidade e quais som as suas propriedades) e a epistemoloxía o discurso acerca da “epistême”, a ciência, ou, de forma mais xeral, o que hoxe em dia chamaríamos teoria do conhecimento (o que nos é dado a conhecer, como se produz o conhecimento). Estes âmbitos están estreitamente relacionados, pois, ao fim e ao cabo, conhecer significa descobrir o que é e como é a realidade (aquilo que é), pelo que dificilmente se pode separar o tratamento de unha questón do da outra. Tanto assim é que quase poderíamos dizer que a escolha de unha posiçón ontolóxica determina unha teoria epistemolóxica. A ontoloxia platónica nasce com o propósito de resolver o dilema que ameaçava dividir e conduzir até a um beco sem saída a xovem filosofia grega: a contraposiçón entre o “Uno” e o “Múltiplo” (a pluralidade). Os mais acérrimos defensores do primeiro elemento da dicotomia, os “monistas”, contavam-se entre as fileiras dos “eleatas”, a escola de Parménides, enquanto os “pluralistas” eram, sobretudo, os “pitagóricos” e os “heraclitianos” (se é que os hoube, e se non, em última instância, pelo próprio Heraclito). Unha luta estéril e sem quartel à qual Platón quis pôr fim com a sua famosíssima teoria das “Ideias” ou das “Formas”, com a qual pretendia conciliar os dous extremos de tán dramático dilema e, consequentemente, dar razón ao mesmo tempo tanto a Parménides como a Pitágoras, dous pensadores com unha enorme influência sobre o pensamento de Platón. Portanto, começemos por ver em que é que consistia o problema.
Existia um professor baixinho; cara risonha que via todos os dias no corredor, mais ou menos na galhofa com os alunos que conhecia. Parece-me que se tratava do Dr. Alves ou “pica-pau”. Este homem faleceu. Estávamos às portas das festas. A Direcçao do Colégio decretou unha espécie de luto onde a “praxe” ficava suspensa e as famosas fugas ficavam prohibidas. Um tal “comité da praxe”, em princípio, negou-se. Deram uma espécie de consultas boca-a-boca e os alunos-veteranos estávamos decididos a dizer: Nao; pretendíamos manter a ditosa tradiçao. Tudo estava encaminhado para a rebeldia, quando o ditoso “comité da Praxe”, cede e aceita as directrizes institucionais. No entanto, um grupo de onze alunos, resolve manter a tradiçao e continuou com os preparativos da sua fuga. Tornava-se mais difícil e seria importante nao ser apanhado. Teríamos que desaparecer durante a noite e como mandavam as regras, depois da meia-noite. Teríamos que saltar do quarto para a rua e desaparecer da cidade antes que o Sol nascesse. Estávamos no andar do Manuel Faia. Até ao tecto do que creio recordar que era a enfermaria ou alguma dependência logística que estava por alí, havia dois andares. Arranjamos uns cordeis relativamente fortes e demo-nos ao trabalho de os unir. Non pensamos nos nós, ou pensamos, mas, non tivemos em conta o efeito dos nós nas nossas máos. Passada a meia-noite os onze predestinados reunimo-nos no meu quarto. O meu quarto fugiu em pleno, menos, o necessário colaborador, que ficava para aguentar a cama e desatar a corda e manda-la pela janela fora. Adianto, desta fuga, três nomes; dos outros nomes … nao me lembro; pode ser que um dia nos xuntemos aqui ou numa almoçarada e venham à luz do dia; um era eu; outro era o Hélder F. e o outro era o homem para tudo: J. Manuel L. Sousa. Passada a meia-noite, desparafusamos a janela; atamos o cordel-corda a uma cama e toca para o telhado daquele andar rasteirinho. Eu e vários dos aventureiros quando chegamos aquele telhado, tinhamos as gemas dos dedos destroçadas pelos nós do cordel-corda. Era difícil agarrar bem e chegamos ao telhadinho resvalando e as maos padeceram seriamente a acçao. Desse rés-do-chao chegamos à rua, deslizando-nos pelos canos que escoavam a água da chuva. Com os pés já bem assentes na estrada, começou entao, o correr sigiloso caminho da estaçao para apanhar o primeiro comboio para Torres Novas. Lá fomos olhando ou sem olhar, para as nossas ferídas maos. Apanhamos o comboio muito cedo e ficamos muito felizes, porque o frio estava a fazer das suas nas feridas. Chegamos a Torres Novas e como estava programado, fomos rio acima para estar bem protegidos das intençoes malévolas do caça-fugitivos Pinto. Caminhamos. Depois de andar um bocado encontramos uma casa-bar à beira-rio, que tinha conservas e outras coisas para abastecer os pescadores. Juntamos os trocos e compramos as conservas que queríamos e penso que mais alguma coisa como pao. Quando chegou a hora do almoço montamos o nosso “pic-nic”. As sardinhas em tomate que comi, souberam-me a glória. Ainda hoje recordo a satisfaçao que senti. Foi-se fazendo noite e fomos regressando, cautelosamente, a Torres Novas para regressar e entrar no Colégio antes das aulas, para isso, teríamos que estar aptos para enfiarmo-nos entre os alunos externos. Dormimos aquela noite num descampado onde havia carros meio abandonados. Eu dormi num “Citroen”. Pela manhazinha já chegamos a Tomar e, pé ante pé, fomos aproximando-nos da porta traseira, por onde entravam os alunos externos. Entramos. Sentimos como o Pinto chuchara o dedo. As feridas doíam. Mal entrei, num corredor o calor parece que beijou as minhas feridas e sentí-me aliviado. Mas, eilaí-eilaó !!!! Finalmente, estávamos debaixo de olho…. Fomos direitinhos para o escritório do Doutor Raul Lopes. A táctica consistia em dizer que nao sabíamos nada da suspensao da praxe. O Doutor Raul, semblante sério, estava com ar de quem, puxaria da vara mágica e a Terra tremeria. CAIU CASTIGO !!!!!!!!! Mas, a “minha memória selectiva”, non me sabe dizer bem a totalidade do castigo. Uma semana de estudos de meia-noite, caíu com toda a certeza, certezinha; um fim-de-semana sem sair, também caíu. No entanto, creio que foi desta feita, que fúi (fomos) parar a um quarto-cela. Recordo-me, sentado no chao numa sala isolada, portanto, também deve ter caído “isolamento”. Nao recordo outra ocasiao onde o castigo possível fosse: “estar de cana”. Hoje, vendo-me e revendo-me, sinto-me satisfeito por ter desobedecido, tanto à instituiçao como ao tal comité da praxe.
O segundo dos grandes eixos temáticos será constituído pola noçón de presença, começando pela voz como presença do “logos” na consciência. Com a sua desconstruçao, em lugar da presença o que aparecerá é a antecipaçón e o atraso, a “différance”, non sendo a presença, mas sim a ausência diferida e/ou diferente. O que se denunciará é o conceito metafísico de verdade (interpretando-se esta como desvelamento ou como adequaçón de um enunciado e unha representaçón), que entende a verdade como a presença do presente. Sob a reescrita da diferença, o “presente da presença” ficará entregue ao tempo, tán despoxado de orixem como exposto ao acontecimento, ao movimento do diferir, que espaça o tempo e temporaliza o espaço. O nome próprio e a assinatura, o fálico e o desexo, o testemunho e o arquivo, a fé e o gozo, e como estes muitos outros serán os modos em que o tema da presença se diversifica no trabalho de Derrida, que entende a escrita como non presença radical do suxeito, obra de morte e promessa de ressurreiçón. E toda a ética se reconhecerá entón como sustentada pela presença do outro. A esse respeito, cabe destacar: “Dar o Tempo” (Donner le Temps, 1991) e “Mal de Arquivo. Unha Invençón Freudiana” (Mal d’Archive, 1995). Derrida dirá que toda a ética será reconhecida como suportada pela presença do outro, embora, entendendo o seu presente como unha ausência diferida. O próprio sintagma, “presença do outro”, indica-nos xá claramente a coimplicaçón dos dous grandes eixos temáticos, que se remetem mutuamente ao longo do seu trabalho. De modo similar a como no espaço fenomenolóxico “presença e consciência” se solicitam de modo recíproco, as diversas tematizaçóns com as quais a sua escrita se vai enfrentando sustentar-se-án sobre um continuado vaivém que vai da “différance” à alteridade e vice-versa.
A vaga de refuxiados tras a caída de Catalunya, na que se mesturaban civís e soldados derrotados do exército regular republicano, é o éxodo máis importante producido até ese intre nunha fronteira francesa, pero non era o primeiro. Durante a guerra unhas 160.000 persoas fuxiran a Francia; moitas regresaran a territorio controlado pola República, pero unhas 40.000 ficaran xa exiliadas. Desta volta, centos de milleiros de persoas cruzan en pleno inverno as rotas de montaña baixo a neve, cargadas coas súas pertenzas, a maioría a pé, pero tamén en coches, camións e carros. Esa marea humana entra en Francia a través dos postos fronteirizos de Girona, pechados inicialmente e logo, ante a presión do éxodo, abertos aos civís e aos militares desarmados. En apenas doce días, antes de que as tropas franquístas acaden todos os pasos fronteirizos, medio millón de refuxiados logra pasar a Francia, incluída a práctica totalidade do exército republicano de Catalunya. O éxodo é repentino, improvisado e caótico. Francia non ten ningún dispositivo deseñado para acoller os refuxiados e limítase a adoptar medidas para manter a orde e a seguridade. A única previsión fora a realizada polo Goberno de Negrín, que, a mediados de xaneiro, tras a toma de Tarragona polas tropas de Franco, solicitou a Francia que admitise un continxente de 150.000 refuxiados civís, petición que foi rexeitada polo Goberno francés, só disposto a aceptar un número reducido de nenos e nenas. Nas vagas vividas durante a guerra os refuxiados foran aloxados en igrexas, castelos, casas particulares ou vellos edifícios públicos, como prisións, sanatorios ou escolas. Nesta ocasión, dadas as dimensións do éxodo, a maior parte dos exiliados son internados en campos de refuxiados, coñecidos como campos de concentración. En realidade son praias cercadas con arame farpado. As familias sofren a política de dispersión: as mulleres, crianzas e anciáns son conducidos a localidades do centro e do oeste de Francia, mentres que os varóns adultos son recluídos nas praias das localidades próximas á fronteira. As autoridades francesas habilitan dez campos en Francia e seis no norte de África onde son confinados uns 250.000 refuxiados. Neles vivirán durante meses, e incluso anos, en condicións infrahumanas, con escaseza de alimentos, en moitos casos sen teito e en ausencia das máis elementais medidas hixiénicas. Miles deles morrerán. As cifras das praias de Saint Cyprien, con 90.000 refuxiados, e de Argelès-sur-Mer, con preto de 80.000, axudan a comprender a magnitude do sufrimento, da degradaçón e do trato inhumano que os republicanos experimentan neses terroríficos meses do xélido inverno de 1939. Os refuxiados vense obrigados a cavar buracos na area para protexerse do vento e das inclemencias do tempo; as pésimas condicións sanitarias da auga provocan epidemias como a disentería e a sarna; os piollos esténdense sen control, e o reparto caótico de alimentos dá lugar a humillantes situacións nas que os exiliados pelexan por conseguir algo que levar á boca.
O seu texto começa por questionar o nascimento da prisón, que, de novo, debe ser entendido como unha “invençón recente”. Se se situasse em continuidade com o procedimento punitivo anterior (o suplício), de acordo com um modelo linear e contínuo da história, a prisón obedeceria entón a unha esixência de humanizaçón da pena. Entre as duas formas punitivas mediaria entón unha diferença de gráu, non unha mudança de natureza. Pelo contrário, Foucault entende que o seu aparecimento é fruto de unha mutaçón no modo de exercício do poder. Entre o suplício e a cárcere como formas punitivas eminentes num corpo social, passa-se de unha “pena corporal” para unha “pena incorpórea”. Num caso, o alvo privilexiado da acçón penal será “o corpo”, no outro, “a alma” ; num caso, a lei é exercida sobre um corpo susceptíbel de dor; no outro, sobre um suxeito detentor de direitos; num caso, o castigo é representado como um espectáculo, no outro, representa unha “correcçón” silenciosa, unha verdadeira ortopedia moral. Unha vez assente a premissa que estabelece a prisón como invençón recente, corresponde o seu estudo, o da massa verbal que acompanha esta mutaçón, seguindo as marcas da sua articulaçón paulatina, ao longo de todo o entrelaçado formado pelas suas condiçóns de possibilidade. Para isso, há que investigar nas bibliotecas e nos discursos que contêm, mas também nos arquivos institucionais. Desta vez, no entanto, non se irá demorar na enumeraçón detalhada das condiçóns de possibilidade históricas da mutaçón, delineá-las-á com quatro traços xerais. E ao analisar os elementos que compônhem a tecnoloxia punitiva prisional foi revelado algo mais importante: um modelo xeral, que Foucault denominará “poder disciplinador”, que debe ser reconhecido também fora do âmbito do estrictamente prisional. A prisón transforma o procedimento punitivo da xustiça penal em técnica penitenciária, em “disciplina”. Enquanto disciplina envolve três características principais que representam outras tantas novidades radicais a respeito da puniçón anterior: unha vixilância hierárquica, um corpo de sançóns normalizadoras e unha sucessón de procedimentos de exame. Em primeiro lugar, o exercício da vixilância. “O exercício da disciplina é um dispositivo que coaxe, pelo xogo do olhar: um aparelho onde as técnicas que permitem ver induzem efeitos de poder, e no qual, em troca, os meios de coerçón tornam claramente visíbeis aqueles sobre os quais se aplicam”, escreve Foucault. O dispositivo exemplar que destaca este requisito de “ver-sem-ser-visto”, através do qual a vixilância impón a submissón constante a unha hierarquia, encontra a sua expressón cumprida num proxecto arquitectónico, o “panótico”, idealizado pelo utilitarista inglês Jeremy Bentham (1748 – 1832). Foucault descreve-o assim: “Na periferia, um edifício em forma de anel; no centro, unha torre; esta última cheia de grandes xanelas que se abrem sobre o lado interior do anel; o edifício periférico está dividido em celas que atravessam cada unha toda a espessura do edifício; tem duas xanelas, unha para o interior do edifício, correspondendo às xanelas da torre; outra que dá para o exterior e permite que a luz atravesse a cela de um lado ao outro… Pelo efeito da contraluz pode captar-se a partir da torre, recortando-se exactamente através da luz, as pequenas silhuetas presas nas celas da periferia. Cada unha das celas torna-se um pequeno teatro, no qual cada actor está sozinho, perfeitamente individualizado e constantemente visíbel”.