BASTIÁN E CRISPÍN
Había alá, non sei onde e en non sei en que tempo, dous hirmáns, Bastián e Crispín, Bastián, de legítimo matrimonio e rico, pro moi simplote e envidioso, por añadidura; Crispín, ilegítimo e pobre ben que moi espabilado, entreverte e pillo. Casados ambos, vivían, pois, coas súas respeutivas mulleres, en condicións diferentes. O primeiro, en boa casa e con cartos moitos que de seus pais herdara. O segundo, nun pequeno chopete e carecendo hasta do máis preciso, tanto que, dedicado a vender sardiñas polas aldeas, houbo de empeñarse á fin de mercar un burriquiño que llas porteara. Logo que se veu cun duro en roda, dixo a sua muller: -Pepa, meu hirmán éche moi envidioso e, tan pronto seipa que teño besta, ha de querer mercarma: mira o que discurrín, pra que ma pague ben. O noso diñeiro é a roda que xa sabes; cámbioa en pesetas, doullas a comer ó burro, entre a palla, e, asegurando a meu hirmán que o animal cisca pesetas, verás o que me dá por el. -Ti xóga-lo todo polo todo. E ¿se sales mal? -Déixame a min. Sobre un ovo pon a galiña. Fixo, en afeuto, que tragara o burro as cinco pesetas e, pasando con el seguidamente por diante da casa do seu hirmán, saleulle ó encontro este e exclamou: -¡Mama, Crispín! ¡Con que xa tes un burro e eu non! -Si, empeñandome pra mercalo. -Véndemo e merca outro. -Sei o que teño e non vendo. Este animal é a miña fortuna. El non tardará en facerme rico coma ti. -Pois ¿que milagres obra? -Cisca pesetas e ahora o verás, que vai a gastear. Gasteou o burro: rexistraron os dous hirmáns e, topando ó instante entre o gasto as pesetas que tragara, dixo entonces Bastián: -Hirmanciño, véndeme o burro, que cho pagarei ben. -E ¿canto me dás por el? -Dareiche mil reás. -Menos de dous mil non o deixo e eso por ser pra ti. -Vaian logo os dous mil reás. Cobrou Crispín os cartos, deixou o burro en poder de seu hirmau e, volvéndose á casiña, chamou pola mulher e díxolle: -Pepa, esta non saleu mal. Aqui tes dous mil reás que Bastián me deu polo burro. Escoita ahora o que has de facer cando veña a queixarse de que o enganei. Temos dous coenllos iguales; prendes un cunha cordiña e átalo ahí en calquera sitio; o outro lévoo eu que vou ó monte a cortar toxo e volvo logo. Bastián de seguro preguntará por min, ti respondes que non estou na casa, sólta-lo coenlliño atado e mándasme a decir por el que veña axiña. Veremos como te sacudes. Marchou Crispín pra o monte cun dos coenllos e Pepa quedou en executar ó pé da letra o encargo do seu home. Bastián, por ben que rexistraba e rexistraba sempre que o burro facía de corpo, nada máis que o que esterco descubría e así non tardou en correr a casa de Crispín, por quen chamou moi enfadado. Pepa saleu á porta e véndoo alí co burro, díxolle, sin imutarse: -Bos días, Bastián. ¿Que se ofrecía? -Que ahí ténde-lo voso burro. A volverme inmediatamente dous mil reis que o teu home me arrancou por el. -E ¿eso? -Que desfago o trato, por engaño. Teu home aseguroume que este burro era a súa fortuna pois tiña a propiedá de ciscar pesetas: merqueillo en tal conceuto e, desque no meu poder está, maldita unha me ciscou, con que así, recolle-lo burro e devolverme os cartos. -Crispín non che está na casa, eu nada teño que ver cos vosos tratos; pero entra, mandareino a buscar e falarás con el. Entrou Bastián; desata entonces Pepa o coenllo e dándolle libertá, bota a fuxir pra onde se lle antoxou. Crispín quedara en vir a almorzar; entrou tamén a pouco co outro coenllo en brazos e preguntou á muller: -¿Que hai de novo, que este animaliño chegou xunta min correndo e dixome viñese de contado á casa? -Hai que teu hirmán non quere o burro e pide a devolución dos cartos. -Si, respondeu Bastián; mais antes, dime, Crispín. ¿E verdá que che levou recado de que viñeses ese animaliño que tras nos brazos? -¡Pois non ha de ser! Non temos outro criado, que somos pobres: se fóramos ricos coma ti, xa o teríamos; pro, amigo, non hai con que pagalo. -Hirmanciño, véndeme ese coenllo. -¡Seica estás tolo! Ti queres acabar comigo. Non cho vendo: é un criado moi fiel e nada nos costa máis que algunha herbiña con que se mantén. -Hirmanciño, véndemo e perdónoche os cartos que polo burro me levache: -Vendereicho, xa que tanto te empeñas, pro dándome mil reás. É moito, Crispín, non vale ese diñeiro. -Xa verás se o vale e inda máis. Aprontoulle pois os mil reás e marchou, levando o burro e o coenllo. Chegado á casa e, alucinado co que seu hirmán lle había dito, fíxolle a conta ós criados, despideunos e manda o coenllo co gando ó monte, mailo animaliño, ó verse libre, fuxeo, como fuxira o compañeiro. Pepa, moi contenta con tres mil reás que Crispín pescara xa a seu hirmán e deseosa de non perdelos, dixo ó home, cando llos amostrou: -Bastián hache de volver; preciso é armarlle outra. -Corre da miña conta e ti axúdame. -¿Que discurres pois? -Matamos ese carneiro flaco que esta na corte, enchemos de sangre del unha das súas tripas e, cando pete á porta meu hirmán, cingues ti a tripa ó pescozo, quéixase el do novo engaño, enfádome eu contigo e, botándoche a culpa toda, fago que te mato, dando unha puñalada na tripa: entonces ti quédaste coma morta; logo, tócoche eu á orella unha gaitiña, e vas pouco a pouco avivecendo hasta pórte de pé en frente a nós. ¿Entendes? -Si, si; descoida. Bastián volveu, en afeuto, á noite, queixándose de que novamente se lle engañase. Mandara o coenllo co gando ó monte e nin arriba, nin abaixo parecía. Reclamou, de consiguente, os mil reás que Crispín maliciosamente lle levara e amenazouno hasta coa xustícia. Crispín contestoulle: -A malicia, ou engaño, que nesto haxa culpa será de Pepa, miña muller; pois ben recordarás que na casa non estaba eu cando a queixarte viñeche polo burro. -Tan bo es ti coma a túa muller. -Vou a matala, pra que vexas e non digas que trato de engañarte. -Tanto coma eso, non. -Si; vai a morrer. E, tirando de navalla, pinchalle a tripa de carneiro, chea de sangre, que posta xa ó pescozo tiña Pepa. Cai esta no chan ó golpe, coma se a mataran. Bastián estonces, abalando e arrepentido do paso dado, non sabía case que decir; mais Crispín, coa navalla na man tinxida en sangre, díxolle: -Xa ves que, por causa túa, matei á miña muller. ¿Que vai ser de nós ahora? -Crispín, perdóname, respondeu Bastián, abrazándoo. Renuncio ós mil reás, pro ti estás perdido; fixeche unha morte e, de seguro, vas pra a carzele. -Non o penses, que teño ahí unha gaitiña e, en tocándolla catro ou cinco veces a Pepa ha de resucitar. Trouxo Crispín un como pínfano de buxo e, meténdollo case dentro dun oído á muller, empezou “tu, tuturutú”. Ela, ós primeiros toques non daba señal de vida, tampouco ós segundos, nin terceiros. Bastián, fixou os ollos en Pepa, coitada xa que non volvía en si. Ó cuarto “tuturutú”, empezou a mover un algo o corpo e dixo Bastián: -Toca, hirmanciño, toca, que xa rebole. Deu estonces Crispín quinto “tuturutú”, que foi o máis repinicado, e levantouse supetamente a fingida morta, deixando a Bastián cun palmo de boca aberta. Logo que a cerrou e non escramentado aínda das xogarretas de seu hirmán, díxolle con lastimeira fala. -Crispín, véndeme esa gaitiña. -Ti queres acabar comigo, quitarme tódolos medios de vivir. Non cha vendo. -Hirmanciño, véndeme esa gaitiña. E ¿canto me dás por ela? -Pide ti, que eu bastante fago se me defendo. -Pois vale dous mil reás e nada menos. -¿Nada menos, Crispín? -Nada menos. Entregoulle Bastián os dous mil reás e foise pra súa casa coa gaitiña. Un día incomodouse coa muller e tratando de a castigar, doulle unha puñalada que a deixou realmente morta, sin que, pra resucitala, de nada a gaitiña lle sirvise. Anoxado estonces de veras contra Crispín, enterrou, non sin cuantiosos gastos e disgustos, a difunta: presentouse logo cun saco grande en casa de seu hirmán e dixolle enfurecido: -Mal hirmán, estafador do meu diñeiro, agora si que chegou a túa; vas a morrer afogado polas moitas veces que me engañache. Métete aquí neste saco. Home, ben. Meteuse Crispín no saco, atouno o Bastián seguidamente e, botándose a carga ó lombo, marcha con ela dereito a certo pozo moi fondo de entrambos conocido. Mais eiquí que, pasando ó pé dunha ermita, tocan alí a misa, pousou sobre unha pedra a carga e, deixándoa así, entrou na capela: Crispín, asementras, non facía senón berrar ¡Ai de min! ¡Ai de min! Un arreeiro, que iba ó tanto por aquel camiño, oieu os laios, acercouse ó saco e preguntou ó que dentro del estaba: -Meu homiño, ¿que lle sucede? ¿Pra onde o levan de tan mala sorte? -¡Ai! lévanme a casar coa filla do noso Rei e, como eu non quero, vou á forza. Home, ¡que tonto é! Cambeemos e lévese usté a miña recua e odres de viño que nela van. -Feito; abra o saco pronto. Desátalle a baraza, pois; sale da prisión Crispín e, posto o outro no sitio del, ata ben o saco e, dando brincos de alegría, marcha pra a súa casiña coa recua e odres de viño do envizoso arreeiro. Bastián, así que se acabou a misa, saleu tamén da capilla; bótase outra vez a carga ó lombo e, chegando ó pozo, guindouno nel, afogando, non a seu hirmán, o que así inda o enriquecía, tanto que ó verse no lugar con recua propia e odres de bo viño, a muller ría como unha descosida e aconselláballe fixese de contado un mesón con cuadras grandes pra as bestas; os veciños pasmábanse, chamábanlle xa señor Crispín e Bastián mismo, noticioso que foi da volta deste, correu a que o enteirase de como sucedera aquelo. -Crispín, ti é-lo diaño -lle decía. ¿Non ibas no meu saco? ¿Quen senón eu te levou ó lombo e no pozo guindou a carga? -Dese pozo viñeron recua, odres e viño, que ti non maxinabas, e machos millores que os que eu trouguen se atopan no seu fondo. -Hirmanciño, volvamos alá os dous, que quero unha recua como a túa. -Envidioso fuche sempre, todo queres e todo che sale mal. Mañán, pois, de madrugada irémo-los dous ó pozo e mira que, se desta tampouco sales ben, escusas de virme á porta queixándote de engaño, cal fas adoito. -Hirmanciño, faime este favor, que non virei, suceda o que suceda. Ó día siguente, ó raia.lo sol, Crispín preparou a súa recua, monta nun dos machos e chegando á casa de Bastián, que xa na porta o agardaba, dille: -Sube a calquera destes machos e vamos logo ó pozo. Montou Bastián no que millor lle pareceu e, postos a camiño entrambos, non tardaron unha hora en estar ó pé do pozo. Apeáronse alí nun campo, levou Crispín a bebe-la recua, que na auga do pozo se dibuxaba, e dixo a seu hirmán. -Mira canto macho asoma por aquí. -Parecen os mismos teus -contestou Bastián mirando. -Os meus non están na auga. -Home, eso é verdá. -Pois a buscalos – añadeu Crispín. Guíndase Bastián ó pozo coma un atolondrado, e, dando voltas na auga, sin saber nadar, afogou ó instante. Crispín estonces sinteu especie de remordemento, de que pouco se coidou, pro, falando consigo mismo, dixo: “O envidioso morreu; basta de falcatruadas; fagámo-lo mesón que me aconsella Pepa”. E esto decindo, tornou pra o lugar a pé, fixo o mesón, xuntou riqueza moita e acabouse o conto.
HÉRCULES DE EDICIONES – GALICIA DE CONTO – VALLADARES, M. (REC.): A MONTEIRA, SOMANARIO DE INTRESES REXIONALES E LITERATURA (1889-1989), I, NÚM. 7. ( Co título de “Contos de rapaces” aparece tamén na revista “A Gaita Gallega”, La Habana, 1886, II, toc. 7ª).
O Pomar 