Iba certo cazador de caza e descobrindo un lagarto arnal muy grande, párase e monta a escopeta; mais ó tempo de arrimala á cara pra tirarlle, érgue a cabeza o lagarto e dille: – Si me tiras non me matas e, si non me matas, cómote. Sorprendeuse o home, baixou de pronto a escopeta e, ó ver que o lagarto se lle achegaba, tomou medo, volveu a arma á cara, tratou de fixar ben a puntería e, conecéndoo o lagarto, díxolle outra vez, alborotado: -Si me tiras non me matas e, si non me matas, cómote. Entonces o cazador baixou de novo a escopeta, perdeu os ánemos e, medio tembrando, dixo tamén ó lagarto: -Pois ¿que hei de facer pra que non me comas? -Eu cho direi, escoita. Tes tres fillas; déixame casar con calquera delas e líbraste de que te coma. -Falareino alá na casa, e se algunha das tres consinte, eiquí cha traguerei mañá. -Está ben; pro mira que, si me enganas, xa sabes o que che espera e da miña boca non te escapas. Foise o home pra súa casa pesaroso; xuntou nun cuarto as fillas, contoulles o que pasaba, e dixo: -Sodes tres; algunha ten que casar por forza co lagarto, i así vexamos cal é a que se arresga. -¡Ai! Eu non. ¡Fo! ¡Que porquería!, respondeu a máis vella. -Nin eu tampouco, dixo a que lle seguía. -Pois eu si, contestou a máis moza. Marcharon pai e filla direitos ó sitio onde o lagarto aparecera; aviscounos este e, saíndolles ó encontro, dixo ó pai: -¿Conque esa que vén contigo é a miña noiva? -Si, a máis nova das miñas fillas. -Parece lista. E dirixíndose a ela, añadeu: -Acércate, rapaza, non teñas medo, inda non casamos hoxe; pro quero que seas panadeira. Toma esta cunquiña que, con soilo que lle digas “cunquiña, pola gracia que Dios che dou, dame esto, ou aquelo”, darache canto lle pidas. Colleu a moza a cunquiña, volveuse con seu pai á casa, amasou de noite dous pas, coceunos e foise con eles a unha feira que había cerca. Como era bonita i espabilada, pronto acudiron mozos ó seu lado; tres, sobre todo, que con aquela de mercarlle pan, metérona en conversa e ousequiárona con rosquillas. Un deles acompañouna, de volta, hastra á casa, e nesta xa, vendo a rapaza que o acompañante non se despedía, bota man á cunquiña do lagarto e di “cunquiña, pola gracia que Dios che dou, fai que este mozo estea peneirando en fariña toda a noite”. E, sin máis nada, por arte de birlique birloque, púxose o mozo a peneirar e peneirando estivo hastra o día. Chasqueado así foise, e co rabo entre pernas, onde ós outros dous mozos que, deseosos de saber como a rapaza o tratara, perguntáronlle ó instante: -E ¿que tal, que tal? -Dígovos que noite máis alegre que a de onte nunca a pasei: a rapaza non é de perda: ide á súa casa e xa verés; pro un primeiro e dempois o outro, que, se ides xuntos, non dá entrada. O acompañante falaba así para que se levaran chasco como el e ningún tivera de que gabarse. Socedeu, pois, que ó escurecer daquel mesmo día vaise alá un dos que se quedaran. Chamou á porta, axexou a rapaza pola pechadura, e vendo quen era el colle a cunquiña e di: “Cunquiña, pola gracia que Dios che dou, fai que este mozo estea abrindo e cerrando toda a noite a porta da nosa casa”. E, sin máis nada, por arte de birlique birloque, púxose o mozo a abrir e cerrar na porta, e abrindo e cerrando estivo hastra o día. Foise tamén co rabo entre pernas onde o outro mozo que a casa da rapaza inda non fora, e percurando enganalo, como a entrambos enganara o primeiro, díxolle: -Chico, véñoche prendado da rapaza ¡Que atenta! ¡Que cariñosa! Faladeira, como ela sola. Adivirtida, ¡nai que me pareu! Dígoche que si ti non vas a vela hoxe, eu vólvoche. -Hoxe tócame a min e teño de ir. -Vai, pois, e xa verás si minto. Corre alá o galán terceiro, mui confiado no que xa oíra ós dous primeiros. Chamou á porta, axexou a rapaza pola pechadura, e vendo que era el, colle a cunquiña e di: “Cunquiña, pola gracia que Dios che dou, fai que este mozo coide de que nosos porquiños mamen toda a noite na porca que temos aí no cortello”. E sin máis nada, por arte de birlique birloque, abreuse a porta do cortello, púxose o mozo a chamar nos porquiños e, agarra un deixa outro, fixo que na porca mamaran toda a noite. Chasqueados os tres mozos e cada un de diferente modo, sumáronse certo día; tratan de vengarse, de armarlle unha zancadilla á noiva do lagarto, e demándana ante o xuez. Ela, que se ve citada e obrigada a decrarar en xuício, colle a cunquiña e marcha direita ó xuzgado. Aberta a audencia, chama un alguacil pra decrarar; pro, antes que o xuez a xuramentase i o escribao empezase á escribir prumada, tira de cunquiña con disimulo e di en voz baixa: “Cunquiña, pola gracia que Dios che dou, fai que estes señores se pelexen hastra que os mande eu parar”. E, sin máis nin menos, por arte de birlique birloque, póñense xuez, escribao e alguacil a bofetadas de tal maneira que era cousa pra un morrerse de risa, porque non se vían desengarrados e o que menos forza tiña máis bofetadas e trompicós levaba. A rapaza ría que partía e, logo que se fartou de rir, berroulles: -Señores, non sean tolos; asoséguense, ou ¿queren que haxa aquí unha morte? Cesou estonces a pelexa. Acupou cada un o seu lugar, e acercándose ó xuez un dos demandantes, o mozo que peneirando estivera en fariña toda a noite, faloulle ó oído: -Señor, ouservando estiven os movementos todos desa rapaza e, ou está encantada, ou trai consigo un encanto. Sírvase usía mandala volver mañá, e ó tempo de entrar na audiencia que o aguacil, sin que a rapaza se aperciba, lle tape o bico mentras eu a rexistro. -¿Y si nada se consigue? -Señor, ¿quen sabe? -Lo pensaré. Saíu o mozo pra fóra e dixo enseguida o xuez: – Se suspende la audiencia de este día; retírese la demandada y mañana, a la hora de hoy, comparezca de nuevo ante el Juzgado. Pois amigo ó outro día, a penas se abriu a porta da sala da audiencia e cando a muller iba a entrar, bótalle unha mán polo lombo o aguacil, tápalle coa outra a boca, bótalle o mozo tamén man á faltriqueira de lenzo que levaba por riba do refaixo e, vendo dentro unha cunquiña, tanto quixo apreta-la faltriqueira, que, como a cunquiña era de barro mal cocido, toda se esfarelou i adios encanto. Estonces o aguacil tiroulle a man da boca, levouna a decrarar e decrarou a verdá do caso, hastra o sitio en que o lagarto aparecera. Vaise alá o xuez, e o escribao i os aguacís, vanse tamén os demandantes, xúntase alí un fato de mocedá, e postos todos en busca do lagarto, que tomando estaba o sol ó pé dun valo, mátano en seguida, cólgano alí nun pau e cada un dá volta pra a súa casa, menos o mozo que a cunca esfarelara. Este veuse á da rapaza, fala com ela, pídella a seu pai por muller, i a noiva do lagarto, a máis nova das tres hirmás, casou primeiro que as outras dúas.
HÉRCULES DE EDICIONES -GALICIA DE CONTO (VALLADARES, M. (REC.), 1888: Galicia humorística, t. I, núm. 7, Santiago de Compostela.)
O Pomar 