Arquivos mensuais: Xaneiro 2019

RAWLS (UNHA TEORÍA DA XUSTIÇA)

.

               Doutorou-se em 1948.  No ano seguinte, casou com a noiva, Mardy, com quem teve quatro filhos.  Tal como a nái de Rawls, Mardy foi unha lutadora contra a discriminaçón das mulheres.  Teve que ver com o facto de a sua família pagar os estudos aos seus irmáns enquanto ela teve de obter unha bolsa para poder ingressar na universidade. Foi unha magnífica pintora, tendo retratado Rawls em mais de unha ocasión.  Após vários trabalhos preliminares como docente em diferentes instituiçóns, Rawls foi contractado pela Universidade de Harvard (Cambridge, Massachusetts), onde deu aulas desde 1962 até se ver obrigado a reformar-se, em 1995, despois de sofrer um derrame cerebral que o impediu de continuar a trabalhar.  Os derrames continuaram até à sua morte, a 24 de Novembro de 2002, em Lexington.  Durante os primeiros anos em Harvard, opôs-se à Guerra do Vietname, como muitos outros intelectuais da sua xeraçón.  Estaba convencido de que a guerra só trazía benefícios para as elites económicas.  Também se opôs enerxicamente ao facto de que, na práctica, os soldados fossem recrutados sobretudo entre os pobres, e a unha decisón do Departamento de Defesa que permitía que os estudantes da universidade ficassem excluídos do serviço militar obrigatório se tivessem um bom currículo académico.  Pensou que era unha inxustiça, unha violaçón do princípio de igualdade cidadán, que os custos de unha acçón pública como a guerra non fossem divididos de forma igual entre todos os cidadáns igualmente capazes.  Durante a Guerra do Vietname, Rawls, publica “Unha Teoría da Xustiça”, non sem antes ter vivido um novo episódio de boa sorte.  Quando acabou de escreber a versón definitiva do manuscrito, precisamente quando ia levá-lo à gráfica, hoube um incêndio que quase a destruiu por completo.  Isto é difícil de imaxinar nos nossos dias, mas Rawls escrebeu a sua primeira grande obra com unha máquina de escreber.  Com a axuda da sorte (o fogo só chamuscou algunhas folhas) e da sua excelente memória, conseguiu recompor o texto que publicou em 1971, o libro de filosofía política do século XX mais lido na actualidade, apesar de se tractar de um texto técnico.

ángel puyol

O REALISMO DEPENDENTE DO MODELO (F17)

.

               Tradicionalmente, aos que non aceitam o “realismo” son chamados “antirrealistas”.  Os antirrealistas diferencíam entre o conhecimento empírico e o conhecimento teórico.  E sostenhem que as observaçóns e experimentos tenhem sentido, mas que as teorías non son mais que instrumentos úteis, que non encarnam verdades mais profundas que transcendam os fenómenos observados.  Alguns antirrealistas quixerón inclúso restrinxir a ciência às cousas que podem ser observadas.  Por ésta razón, muitos no século XIX, rexeitarom a ideia do átomo, a partir do argumento de que nunca poderíamos ver ningúm.  George Berkeley (1685-1753) foi inclúso tán alá que, afirmou que non existe nada mais que a mente e as suas ideias.  Quando um amigo fixo notar ó escritor e lexicógrafo inglês Samuel Johnson (1709-1784) que, possibelmente a afirmaçón de Berkeley non podía ser refutada, diz-se que Johnson respondeu subindo a unha grande pedra para, despois de dar-lhe a ésta unha patada, proclamar:  “Refuto-o así”.  Naturalmente, a dor que Johnson experimentou no seu pé, também era unha ideia da sua mente, de maneira que na realidade nón estaba refutando as ideias de Berkeley.  Mas, essa reacçón ilustra o ponto de vista do filósofo David Hume (1711-1776), que escrebeu que a pesar de que non temos garantias racionais para crer nunha realidade obxectiva, e non nos queda outra opçón senón actuar como se dita realidade fora verdadeira.  O “realismo dependente do modelo”, zanga todos estes debates e polémicas entre as escolas “realistas” e “antirrealistas”.  Segundo o “realismo dependente do modelo”, carece de sentido perguntar se um modelo é real ou non; só têm sentido perguntar se concorda ou non com as observaçóns, como a imaxém do peixe e a nossa, non se pode afirmar que unha sexa mais real que a outra.  Podemos usar o modelo que nos resulte mais conveniente na situaçón na que estexamos considerando.  Por exemplo, se estivéramos no interior do aquário, a imaxem do peixe resultaría útil, mas para os observadores do exterior resultaría mais incómodo descreber os acontecimentos de unha galáxia lonxana, no marco de unha peixeira situada na Terra, especialmente porque o aquário desprazaría-se à medida que a Terra orbita ó redor do Sol e xira sobre o seu eixo.  Faremos modelos em ciência, mas também na vida corrente.  O “realismo dependente do modelo” aplica-se non só ós modelos científicos, senón também aos modelos mentais conscientes ou subconscientes, que todos criámos para interpretar e compreender o mundo quotidiano.  Non há maneira de eliminar o observador – nós – da nossa percepçón do mundo, criáda polo nosso procesamento  sensorial e pola maneira em que pensamos e razoámos.  A nossa percepçón – e polo tanto as observaçóns sobre as quais se fundamentam as nossas teorías –  non é directa, senón mais bem conformada por unha espécie de lente, a saber, a estructura interprectativa dos nossos cerébros humanos.

stephen hawking e leonard mlodinow

BERKELEY (A REVOLUÇÓN GLORIOSA)

.

               É indubitábel que, tal como na França do Iluminismo, o século XVIII tenha implicado um impressionante período de desenvolvimento cultural para a Grán-Bretanha, motivado em grande medida pelo novo contexto político que se abriu nas ilhas a partir da revoluçón de 1688.  Por isso, ao referirmos o século XVIII, o Grande Século, como foi designado pelo historiador francês Jules Michelet, é necessário dizer que em Inglaterra essa centúria nasceu prematuramente, porventura com a revoluçón que inaugurou um novo período histórico.  Tudo começou com um confronto entre a burguesía emerxente e a nobreza da velha guarda por causa da nova riqueza xerada pelo comércio e a expansón colonial.  Ao longo do século XVII, a fortuna dos burgueses tinha aumentado em proporçón directa com a perda de rendimentos dos nobres proprietários de terras.  O problema era real, na sua  acepçón mais monárquica, xá que a Coroa non conseguia acompanhar o ritmo de enriquecimento da burguesía e temía, com razón, que isso se pudesse traduzir nunha irreversíbel perda de poder.  O rei Carlos I optou por criar novos impostos e reforçar os xá existentes, além de esixir parte do lucro comercial que o Império britânico proporcionaba aos burgueses.  O Parlamento negou-se a aplicá-los, alegando a falta de garantias para unha boa xestón dos novos impostos, mas a monarquia prosseguiu e ignorou a decisón parlamentar.  A luta pelo poder transformou-se nunha guerra real a partir de 1642 e terminou com a decapitaçón do monarca em 1649, a expulsón dos nobres do Parlamento e a proclamaçón da República.

 

luis alfonso iglesias huelga

DIOGO ALVES (E A PORCARÍA DA FRENOLOXÍA)

.

               A história popular afirma que a cabeza foi levada alí (à Faculdade de Medicina de Lisboa), para estudar a posible causa da súa maldade.  “A finais do século XIX, princípios do XX, houbo unha moda, a da Frenoloxía, que coincidiu co tempo de Diogo Alves.  Desenvolveu a teoría de que diferentes configuracións da cabeza deberían corresponder a diferentes temperamentos e modos de comportamento”, explica António Ferreira.  A Frenoloxía foi desenvolvida por Franz Joshep Gall, anatomista e fisiólogo alemán, que artellou a teoría de que cada habilidade tiña un lugar no cerebro. Gall pensaba que segundo que área do noso cerebro estivese máis desenvolvida, teríamos unha personalidade ou outra e que este desenvolvemento podería estudarse medindo o cranio para determinar como era cada persoa.  António Ferreira conta que “esa arte, porque é máis arte que ciencia, medía a cabeza e vía a súa estructura para dicir que este era máis intelixente nisto ou naquilo.  A unha altura foi até unha moda social.  As persoas reuníanse en salóns de sociedade medíanse as cabezas unhas às outras e andaban a verse as configuracións das cabezas.  Naturalmente despois se verificou que isto non tiña que ver con ciencia ningunha”.  Contan as historias populares que un famoso doutor da cidade, José Lourenço da Luz Gomes, requiriu às autoridades que a cabeza fose enviada á Facultade de Medicina, onde el procedería a aplicar os seus coñecementos de Frenoloxía para atopar a raíz da súa maldade.  Máis non hai proba ningunha de que este estudo se levase a cabo nin de que o cranio ou o cerebro fosen medicamente estudados.  Segundo António Ferreira “a Frenoloxía coincide temporalmente,  máis non hai relación de causa efeito co envío da cabeza de Diogo Alves á facultade de Medicina con intención de ser medida.  Era só para ser recordado como o último caso de pena de morte en Portugal”.  Pese a que os rexistros oficiais indican que máis criminais foron axustizados trás Diogo Alves, ele é  simbolicamente considerado o último condenado á morte en Portugal.  “Na altura considerouse que sería a última persoa en ser condenada a morte por orde dun tribunal por crime en Portugal.  Máis tarde sóubose que houbo casos de persoas condenadas a morte pouco despois noutras zonas do país”.  “Os crimes de Diogo Alves foron moi coñecidos no pais, infelizmente é un caso famoso e é por isso que o Ministerio de Xustiza resolve simbólicamente atribuir a cabeza de Diogo Alves á facultade de medicina de entón, no campo de Santa Ana”.

claudia vázquez

THOMAS S. KUHN (DA FÍSICA À FILOSOPHÍA)

.

               Thomas Samuel Kuhn nasceu a 18 de Xulho de 1922 em Cincinatti, estado do Ohio, nos Estados Unidos, nunha família xudaica non practicante.  A maior parte da sua infância e adolescência foi passada nos estados de Nova Iorque, Pensilvânia e Connecticut, em diversas escolas.  O adolescente Thomas sentía um grande respeito pelo pai, enxenheiro industrial, a quem frequentemente pedía que o aconselhasse.  A nái trabalhaba como revisora nunha editora e tinha unha vasta cultura humanística.  No ensino secundário, Thomas apercebeu-se de que as disciplinas que mais lhe interessabam, e em que obtinha as melhores notas, eram, de igual forma, Física e Matemática, apesar de nessa época também se ter começado a interessar pola filosofía, segundo parece por influência de um tio que era um admirador fervoroso de Espinosa e com quem costumaba conversar sobre temas especulativos.  De qualquer forma, ao terminar o ensino secundário Kuhn non sabía se devía dedicar-se à Física ou à Matemática, e pediu opinión ao pai.  Este aconselhou-o a estudar Física, porque no caso de non poder seguir unha carreira académica, polo menos tería boas possibilidades de encontrar trabalho fora da universidade.  Assim, em 1940, o xovem Kuhn começou os seus estudos de Física na Universidade de Harvard (onde o pai também estudara), mas conseguiu que a Faculdade de Física aceitasse que ele obtivesse alguns créditos em Filosofía; assistiu a aulas sobre os grandes filósofos clássicos da Antiguidade e da Idade Moderna, mas o que o impressionou mais, a ponto de representar para ele unha espécie de revelaçón, foi Kant, unha influência que se mantería o resto da sua vida.  Terminou a licenciatura em Física (bachelor, segundo a denominaçón norte-americana) em 1943, um ano antes do que era habitual.  Durante os seus anos enquanto alumno de licenciatura, Kuhn contribuiu para a revista dos estudantes de Harvard, a Crimson.  A grande maioria dos que participabam na revista vinham de Humanidades, mas o estudante de Física Thomas Kuhn conseguiu conquistar o seu respeito e admiraçón, e chegou até director.  Ao mesmo tempo, convidaram-no para fazer parte de um clube de debates intelectuais chamado Signet Society, de que também chegou a ser presidente.  Tudo isto lhe deu unha certa fama de “cientista aberto às humanidades”, o que habería de ser um factor positivo na configuraçón da sua carreira posterior.

 

c. ulises moulines

ODE Ó PÁN

.

                            ODE Ó PÁN

PÁN,

COM FARINHA

ÁGUA

E FOGO

TE LEVANTAS.

ESPESSO E LEVE,

RECLINADO E REDODNDO

REPETES

O VENTRE

DA NÁI,

EQUINOCIAL

XERMINAÇÓN

TERRESTRE.

PÁN,

QUE É FÁCIL

E QUE PROFUNDO TU ÉS:

NO TABULEIRO BRANCO

NA PADARÍA

ESTENDEM-SE AS TUAS FILAS

COMO UTENSÍLIOS, PRATOS

OU PAPÉIS,

E DE SÚBITO A ONDA

DA VIDA,

A CONXUNÇÓN DO XERME

E DO FOGO,

CRESCES, CRESCES

DE SÚBITO COMO

CINTURA, BOCA, SEIOS,

COLINAS DA TERRA,

VIDAS,

SUBE O CALOR, INUNDA-TE

A PLENITUDE, O VENTO

DA FECUNDIDADE,

E ENTÓN

IMOBILIZA-SE A TUA COR DE OURO,

E QUANDO XÁ ESTÁN PRENHOS

OS TEUS VENTRES

A CICATRIZ ESCURA

DEIXOU SINAL DE FOGO

EM TODO O TEU DOURADO

SISTEMA DE HEMISFÉRIOS.

AGORA INTÁCTO,

ÉS

ACÇÓN DE HOMEM

MILAGRE REPETIDO, VONTADE DA VIDA.

O PÁN DE CADA BOCA

NON

TE IMPLORAREMOS,

NÓS, OS HOMENS,

NON SOMOS

MENDIGOS

DE VAGOS DEUSES

OU DE ANXOS OBSCUROS:

DO MAR E DA TERRA

FAREMOS PÁN,

PLANTAREMOS DE TRIGO

A TERRA E OS PLANETAS

O PÁN DE CADA BOCA

DE CADA HOMEM, EM CADA DIA

CHEGARÁ PORQUE FOMOS

SEMEÁ-LO

E FAZÊ-LO,

NON PARA UM HOMEM, MAS

PARA TODOS,

O PÁN, O PÁN

PARA TODOS OS POVOS

E COM ELE O QUE POSSUI

FORMA E SABOR DE PÁN

REPARTIREMOS:

A TERRA,

A BELEZA,

O AMOR,

TUDO ISSO

TEM SABOR DE PÁN,

FORMA DE PÁN,

XERMINAÇÓN DE FARINHA,

TUDO

NASCEU PARA SER COMPARTILHADO,

PARA SER ENTREGUE,

PARA SE MULTIPLICAR.

POR ISSO, PÁN

SE FOXES

DA CASA DO HOMEM,

SE TE ESCONDEM,

SE TE NEGAM,

SE O AVARENTO

TE PROSTITUI,

SE O RICO

TE ARMAZENA,

SE O TRIGO

NON PROCURA SULCO E TERRA,

PÁN,

NON REZAREMOS,

PÁN,

NON MENDIGAREMOS,

LUTAREMOS POR TI COM OUTROS HOMENS,

COM TODOS OS FAMINTOS,

POR TODOS OS RÍOS, POLO AR

IREMOS PROCURAR-TE,

A TERRA TODA REPARTIREMOS

PARA QUE TU XERMINES,

E CONNOSCO

AVANÇARÁ A TERRA:

A ÁGUA, O FOGO, O HOMEM

LUTARÁN XUNTO A NÓS.

IREMOS COROADOS

DE ESPIGAS, CONQUISTANDO

TERRA E PÁN PARA TODOS,

E ENTÓN,

TAMBÉM A VIDA

TERÁ FORMA DE PÁN,

SERÁ SIMPLES E PROFUNDA,

INUMERÁVEL E PURA.

TODOS OS SERES

TERÁN DIREITO

À TERRA E À VIDA,

E ASSIM SERÁ O PÁN DE MANHAM,

O PÁN DE CADA BOCA,

SAGRADO,

CONSAGRADO,

PORQUE SERÁ O PRODUCTO

DA MAIS LONGA E DURA

LUTA HUMANA.

NON TEM ASAS

A VICTÓRIA TERRESTRE:

TEM PÁN SOBRE OS SEUS OMBROS,

E VOA CORAXOSA

LIBERTANDO A TERRA

COMO UNHA PADEIRA

LEVADA POLO VENTO.

 

PABLO NERUDA

AS TEORIAS DA RELACTIVIDADE

.

               Embora sexa costume falar-se da teoría da relactividade em linguaxem popular, em  rigor existem duas: a teoría especial (ou restricta) e a teoría xeral.  Ambas se devem a Albert Einstein.  A primeira foi formulada em 1905, a segunda entre 1915 e 1916.  A “teoría especial” da relactividade foi concebida por Einstein para clarificar unha série de experiências e observaçóns, sobretudo no campo da óptica e da electrodinâmica, que eram inexplicáveis no marco da física clássica de cariz newtoniano.  Para explicar estas observaçóns, Einstein introduziu na física unha série de inovaçóns teóricas revolucionárias que contradiziam alguns dos postulados mais básicos da mecânica newtoniana.  Entre essas inovaçóns están as de que as medidas de espaço, de tempo e de massa dos corpos son relativas ao sistema de referência a partir do qual son feitas as observaçóns; que massa e enerxia son o mesmo; e que a velocidade da luz é unha constante universal, que non pode ser excedida por nenhum corpo em movimento.  Estas inovaçóns teóricas desafiavam os postulados da física clássica, e mesmo os do senso comum, mas depressa o seu sucesso empírico se tornou claro, pelo que os físicos, de maneira xeral, se mostraram dispostos a aceitá-las.  A “teoría xeral” da relactividade deu mais um passo em frente, ao defender a identificaçón entre espaço, tempo e matéria, e unha xeometría diferente da euclidiana (a que todos aprendemos na escola).  Unha das consequências surpreendentes da teoría xeral da relatividade é que um raio de luz ao passar perto de um obxecto de grande massa (por exemplo, o Sol) é desviado da sua traxectória. Como ninguém acreditaba nésta consequência tán alheia ao que se sabía até entón do mundo físico, unha equipa de astrónomos dirixida por Arthur Eddington aproveitou um eclipse do Sol, que teve lugar em 1919, para averiguar no arquipélago de S. Tomé e Príncipe (ilha do Príncipe), com o fím de ver se realmente se produzía o efeito previsto por Einstein. E, de facto, confirmou que a previsón se verificava com unha exatitude espantosa: um raio de luz emitido por unha estrela lonxínqua desviava-se ao passar perto do Sol.  Com isto a teoría newtoniana ficava ultrapassada de vez e, a teoría de Einstein era estabelecida firmemente.  Parece ter sido ésta a descoberta que tanto impressionou o xovem Popper.

c. ulises moulines

(Aproveitamos este artigo, para recomendar o estudo de José María Rodríguez Calaza, “Quem foi o Pai da Relatividade?”, também publicado no Pomar)

AS MEMÓRIAS DE MANUEL DA CANLE (79)

.

                               AS PEDRAS

               O mesmo método foi aplicado ó culto das pedras.  Os gregos comezárom pola litolatría.  Antes de se dedicar à veneraçón das estátuas, que representábam os seus deuses, adorárom as pedras, cuxas formas misteriosas e xeométricas, oferecía a natureza; outras caídas do Céu, eram enviadas pelos Deuses.  Despois de tentarem em ván, destruir éstas superstiçóns, tomarom o partido de incorporálas òs novos cultos.  Apesar das variádas transformaçóns, as crênças antigas subsistírom baixo a forma de novas palabras, assím as virtudes terapêuticas atribuídas a pedras furadas, aínda non desapareceu do todo.  Em Kerongalet (Finisterre) introducem-se os membros doentes nunha pedra-furada.  No Jonne e em Drache (Jndre et Loire) um menhir ou pedra-furada, fái este ofício, etc…  Por Santo Xoán e no Natal, som alumiádas por velas.  No páramo do Santo Simeón (Orne) há um dolmém com pedras-furadas, por onde passam os enfermos para que curem.  Existem pedras semelhantes no Morbiham, por cuxas aberturas se fán passar homes e animais doentes, a fím de obter a sua curaçón.  É, este um pequeno resume histórico sacado do libro (Orixém do Cristianismo) por R. Calviño, baixo a direcçón das escolas laicas, polo Ilústre Ferrer Guardia.  Barcelona, rua de Bailen nº 56, 1906.

manuel calviño Souto

DESCARTES (METAFÍSICA ENVOLVIDA EM CIÊNCIA)

.

               Descartes permite-nos ver com unha nitidez transparente que as noçóns científicas envolvem questóns filosóficas. Considerado sem discussón como um dos pais da ciência moderna (pelo menos no que diz respeito ao seu “método”).  Descartes non deixa de insistir que, para construir solidamente o edifício da ciência, é necessário remontar aos princípios filosóficos sobre os quais aquele deverá apoiar-se.  Se somos modernos a partir de Descartes é precisamente porque sabemos que a nossa ciência, da qual com razón nos sentimos orgulhosos, esixiu um reequacionamento filosófico importantíssimo.  Unha “revoluçón epistemolóxica” que colocava o suxeito do conhecimento, e xá non a matéria ou Deus, no começo de todas as explicaçóns.  Contrariamente ao que acontece com outros autores, que embarcam em ambiciosas aventuras dialécticas ou em grandiloquentes arquitecturas conceptuais, a filosofía cartesiana pode resumir-se de forma simples.  Em traços largos, parte de unha questón epistemolóxica que nunca abandona:  “o que me é possíbel saber com certeza?”, para depois, sobre a rota traçada, mudar o rumo para três questóns metafísicas: a constituiçón do universo que pretendo conhecer, a relaçón entre os seus diferentes domínios (“pensamento” e “extensón”) e se é necessário postular a existência de um ser perfeito.  Estas três questóns, de carácter mais marcadamente “ontolóxico” (isto é, relativas à existência e à natureza do que é) foram discutidas em inumeráveis ocasións, mas o facto de partir do conhecimento (referido pelo célebre “cogito”,  o Eu “penso” que está no centro de toda a reflexón) é para nós, enquanto modernos, algo irrenunciábel.

antonio dopazo gallego

DO NATURALISMO AO DECADENTISMO

.

               Sem dúvida é Joris Karl Huysmans, de oríxe holandés, quém melhor resume a crise do movimento naturalista, do que foi durante um tempo um dos mais ardorosos representantes.  Huysmans nasceu em París no 1848, foi o escritor que no pleno augue do naturalismo, rompeu com a escola dunha maneira tán estrepitosa e agressiva, que a sua postura pareceu a de um desequilibrado. À suposta verdade definitiva de Zola, el opón um refinamento delirante no que “o sonho da realidade, reempraza a realidade mesma”.  Poucos anos tiverón que transcorrer para que Huysmans fosse considerado como um profecta do decadentismo, que iría esquinar a Zola e ós seus.  Depois de trabalhar num talher de enquadernadores, iniciou estudos de Direito que acabou abandonando, e desde 1868 vêmo-lo nunhas taréfas de aborrecida mediocridade como funcionário do Ministério do Interior.  Esta vida monótona e cinzenta, repugnaba o seu temperamento emotivo, e os seus sonhos de evasón.  Calhando em 1874, num volume de poemas em prossa,  “A caixinha das Especiarías”.  Mas, dous anos mais tarde Huysmans despega da órbita de Baudelaire, para entrar na de Zola, e publíca um românce de costûmes, à maneira naturalista, sobre os ambientes da prostituçón:  Marta, História de unha Raméra (1876).  Xá incorporado ó grupo dos seus novos amigos, publica várias obras mais, sempre com a obsessón da fealdade e a sordidez do mundo, que lhe dán náuseas, mas que exercem sobre el unha espécie de poder hipnótico: As Irmans Vatard é de 1879, o conto Com o Fardel ó Lombo, figura nas Veladas de Médan (1880),  Água Abaixo é de 1882, etc.  Non obstante, o seu desolado e malcheiroso naturalismo, que pode atribuir-se, mais que à convicçón, à desesperaçón, comeza a agretar-se, e em A Arte  Moderna (1883), que contêm grandes elóxios das experiências impressionistas, xá se insinúa um câmbio na sua actitude.  A rebeldía de Huysmans estála em O Revés que, tamém se traduce por Contra Natura (1884), breviário da literatura decadente, que era o mais oposto que podía imaxinar a Zola.  O protagonista deste românce,  Des Esseintes (cuxo modelo foi Robert de Montesquiou, quêm anos despois sería também modelo principalíssimo de Proust), enfastiádo da vida e da sociedade, conságra-se a unha existência alucinantemente artificial e exquisita.  O dogma naturalista de tratar só o baixo e o vulgar, inverte-se aquí num audaz desafio que ía abrir as portas da nova estéctica de fím de século.  Trás o escândalo, Zola intentou fazê-lo voltar ó redil da escola, mas em Alá Lonxe (1891) Huysmans insistía no seu novo rumo, fazendo unha extranha incursón no terreno da maxía negra.  Os anos seguintes correspondem ó seu retiro à Trapa de Igny e a Em Caminho (1895), onde descrebe todo o processo da sua conversón ao catolicismo.  O resto da sua obra estará exclusivamente dedicado a temas relixiosos – A Catedral (1898), etc… – e morrerá em 1907 de um cáncer na língua.  A partir de O Revés há um novo Huysmans de prosa  enxoiáda que descrebe situaçóns insólitas e prodixiosas, cada vez mais atraído polo espiritualismo da relixión, sem que tudo isto vaia em detrimento dum estilo enérxico e cheio de violência, que se congratúla com soluçóns expressivas, um pouco extravagantes e propensas ó retorcimento.  E foi, como afirmou Breton, o  inventor da expresón “humor negro”, muito característica deste pessimista transcendental, cuxo divórcio  do naturalismo foi unha circunstância clamorosa que anunciába novos tempos.  

r. b. a. editores, s. a. – barcelona

LOUIS ALTHUSSER (A RELEITURA ESTRUCTURALISTA)

.

               Vexamos algunhas das “surpresas” com que nos deparamos quando assumimos a tarefa de ler Marx directamente.  A primeira podería resumir-se dizendo que, tal como foi demonstrado pelo seminário de Althusser, non era possível encontrar em Marx unha “teoría xeral da história”, um desses “grandes metarrelatos” pelos quais depois tanto foi criticado a partir do pensamento da pós-modernidade.  Começaremos por este ponto.  Para o marxismo vulgar ou “escolástico”, Marx tería descoberto, antes de mais, as leis do acontecer histórico.  Essas leis – que, por outro lado, seriam, como se sabe, “dialécticas” – explicaríam, para começar, a necessária transformaçón de certos modos de produçón em outros.  Assim, por exemplo, os modelos de produçón escravista  e asiático transformam-se históricamente no modo de produçón feudal.  Este modo de produçón transforma-se “dialecticamente” na maneira de produzir capitalista e este, pelas suas próprias leis internas e inevitáveis, transformar-se-á no modo de produçón comunista.  O estudo destas leis históricas sería a ciência fundada por Marx: o “materialismo histórico”.  Nesse momento, Marx tería fundado unha escola filosófica conhecida pelo nome de “materialismo dialéctico”.  Marx, portanto, tería, fundamentalmente, consolidado um novo método para a investigaçón histórica: o “método dialéctico”, inspirado no seu mestre Hegel, mas inserido num sistema materialista.  Por outro lado, o materialismo histórico de Marx tería distinguido entre unha realidade infraestructural, de carácter económico, e unha realidade superestructural, de carácter ideolóxico e cultural, que non sería mais do que um epifenómeno da infraestructura económica, isto é, algo destinado a desvanecer-se face a unha mudança do modo de produçón.  Desta forma, por exemplo, todo o edifício xurídico do direito moderno sería unha realidade superestructural do capitalismo, que será inevitavelmente superada com o advento do modo de produçón comunista.  A grande surpresa, porém, quando seguimos a pista de Althusser e de Gramsci, é que non há nada no parágrafo anterior que estexa certo.  Nem unha única palabra.  O seminário “Lire le Capital” demonstraría que non é possível encontrar em Marx semelhantes leis do acontecer histórico.  Althusser poría em questón o protagonismo da dialéctica na obra de Marx.  Por seu lado, xá há algum tempo que Gramsci alterara por completo essa visón do “superestructural”, mostrando que, por esse caminho, desembocaríamos no absurdo de substrair todo o protagonismo e todo o sentido às lutas políticas.  Isto non significa que esse discurso “marxista escolástico” non tivesse unha importância histórica monumental.  Constituiu, sem dúvida algunha, a columna vertebral daquilo a que se chamou “marxismo”, e o marxismo determinou totalmente a história do século XX.  E fê-lo, sem dúvida, por um lado, para o bem e, por outro, para o mal, e esse é um tema de discussón interminábel.  Ora, era também preciso – e isto é inteiramente outra questón – decidir se tais lugares comuns da tradiçón marxista son ou non compatíveis com a obra de Marx.  E nisto a intervençón de Althusser foi crucial.  A sua herança permite-nos, na actualidade, ler um Marx muito diferente.  Retrospectivamente, se olharmos agora para qual foi a ideia mais importante que nos legou Althusser na sua interpretaçón de Marx (non sem muitas hesitaçóns, certamente, pois todas as suas teses foram pensadas como “posiçóns” nunha batalha política), poderíamos resumi-la no seguinte:  Marx non descobriu “leis da história”, mas, muito mais modestamente, “leis do capitalismo”.  Isto é, descobriu “leis” na história, das cousas históricas, mas non “leis” da história.  Este é, na verdade, o sentido daquela que foi, talvez, a frase mais famosa de Althusser, sobre a qual se continuam a verter montanhas de afirmaçóns pedantes e delirantes: “a história é um processo sem suxeito nem fins”. 

carlos fernández liria

OS POETAS DA TERRA (ÁLVARO CUNQUEIRO)

.

                  QUEN POIDERA NAMORALA

No niño novo do vento,

hai unha pomba dourada.

 

Quen poidera namorala,

meu amigo!

 

Canta o luar e o mencer,

en frauta de verde olivo.

 

Quen poidera namorala,

meu amigo!

 

Ten aer de frol recente,

cousas de recen casada.

 

Quen poidera namorala,

meu amigo!

 

Tamén ten sombras de sombra,

e andar primeiro de río.

 

Quen poidera namorala,

meu amigo!

.

álvaro cunqueiro

HANNAH ARENDT (NOVO MARIDO)

.

               Na sua nova vida em París, Hannah conheceu aquele que sería o seu novo marido, o berlinense Heinrich Blücher, um xornalista exilado que fora um membro destacado do KPD (Partido Comunista Alemán) e com quem entrou em contacto com as versóns mais ortodoxas do marxismo.  Casaram-se em París em 1940.  Nesse mesmo ano, o governo francês decretou o internamento em campos de concentraçón dos refuxiádos procedentes da Alemanha, como “inimigos extranxeiros”.  Arendt foi transferida para o campo de internamento de mulheres de Gurs, o maior de França, situado nos Pirenéus atlânticos, perto da fronteira espanhola.  Este campo fora construído para enclausurar os refuxiádos espanhóis republicanos e, posteriormente, as mulheres xudías residentes em França.  Hannah ficou aí cinco semanas, após as quais, aproveitando o caos administractivo provocado pela chegada a París do exército alemán, conseguiu obter os documentos necessários para fuxir.  As outras mulheres que aí se encontravam e non o conseguirom fazer seríam, algum tempo depois, transferidas para os campos de extermínio.  A partir desse momento, Arendt e Blücher começaram a empreender o caminho da fuga ao longo de um percurso seguido por exilados, através de unha Europa que fechava as suas fronteiras, na busca do tán desexado vissado que lhes permitisse embarcar para os Estados Unidos: Marselha, Lisboa e, por fím, Nova Iorque eram as cidades no traxecto do exílio.

cristina sánchez

FILMES PARA GUARDAR

.

                    DO BAÚ DA CINEMATECA

               A Cinemateca Portuguesa continua com o seu meritório trabalho de ediçón em DVD de obras marcantes da história do cinema português impecavelmente recuperadas nos arquivos e laboratórios do ANIM.  Chegam-nos agora três lançamentos com importância histórica e cinematográfica, sempre com ediçóns cuidadas, que correspondem à marca de qualidade que se esixe daquela instituiçón. Um dos mais importantes é “O Táxi Nº 9297”, assinado por Reinaldo Ferreira, mais conhecido pelo “Repórter X”, em 1927.  Xá se sabe que Reinaldo Ferreira é a maior lenda do jornalismo português, conhecido pelos seus métodos pouco ortodoxos e unha capacidade de investigaçón inexcedível.  Grande figura de Lisboa que, de resto, xá foi levada ao cinema pola mán de José Nascimento, em 1987.  O Táxi nº 9297 parte da investigaçón, feita polo próprio Reporter X, do estranho caso do assassínio da atriz Maria Alves, pelo seu empresário Augusto Gomes.  Reinaldo Ferreira começou por adaptar a história ao teatro e mais tarde resolveu levá-lo ao cinema, arte entón ainda emerxente e bastante embrionária em Portugal.   E fê-lo com meios muito escassos, através de unha productora criada polo próprio, que denominou de Reporter X Films, mas o resultado é surpreendente e convincente, tornando-se unha obra marcante do cinema mudo português.  Isto complementado, na presente ediçón, polo acompanhamento ao piano de Filipe Raposo.  O “booklet” contêm textos de Tiago Baptista.  Luís de Pina e Luís Trindade, bem como um pequeno portfólio.  Mas mais importante do que isso, é o extra “Rita ou Rito”, unha curta metraxem humorística, unha autêntica pérola, que conta a história de um home que se disfarça de mullher para ir ter com a namorada, sem ser reconhecido pelo pai dela.  Ainda como complemento, um pequeno filme de corta e cola de cenas, unha inspirada recriaçón do universo de Reinaldo Ferreira pelo xovem Ricardo Vieira Lisboa.  Também foi lançado, “A Revoluçón de Maio” (1937), o filme de propaganda do Estado Novo, de António Lopes Ribeiro, tendo como argumentista, António Ferro, o principal  home da propaganda do rexime.  O filme é um documento histórico e sociolóxico interessantíssimo.  Unha ficçón complexa, unha grande produçón à escala nacional, que se cruza com imaxes documentais, incluindo o famoso discurso de Braga, com o obxectivo de engrandecer Salazar e o seu rexime.  Conta a história “redentora” de um “axitador” bolchevista que se converte ao salazarismo.  A ediçón restaurada é muito cuidada, incluindo um “booklet” de 76 páxinas, com textos de Joao Bénard da Costa, Luís Reis Torgal, Eduardo Motettin, Margarida Sousa e Manuel Mozos.  Importantes extras como a versón condensada do filme, de 1941, ou o comentário áudio do historiador Fernando Rosas.  Noutro tempo, noutro lugar, é lançado, em parceria com a Academia Portuguesa de Cinema, “Colónia de vilóns”, documentário de Leonel Brito, retrato importante do Portugal após a revoluçón de Abril.  Lançado em 1977, o filme observa a Ilha da Madeira na sua tradiçón colonial, com o sistema de organizaçón sociopolítico de orixem medieval que, segundo o autor, subsiste mesmo despois da revoluçón. 

jornal de letras

BERGSON (A FILOSOFÍA É INSEPARÁBEL DOS SEUS LIBROS)

.

               Foi, sem dúvida, unha aposta na liberdade o que levou Bergson a fixar-se na “duraçón”.  Mas à marxem da inegábel atracón do conceito, que condizia com as inquietudes de unha época (a passaxem do século XIX para o século XX) fascinada pela velocidade e pela chegada do motor de explosón, temos de ver a necessidade com que se lhe impós.  Do modo como o nosso autor concebía a filosofía, non é possíbel alguém sentar-se um belo dia a escrever e decidir que vai criar um conceito filosófico, xá para non dizer escrever um libro. É preciso que, de certa forma, non tenha outro remédio.  Isto pode parecer paradoxal, pois antes dissemos que um autor ou autora non se deduz a partir das circunstâncias da sua época:  é necessário arriscar-se e dar um “salto mortal” por cima daquilo que se espera dele ou dela.  No entanto, dizemos agora que esse acto tem algo que o autor non escolhe.  Como conciliar estas duas afirmaçóns?  Non estaremos lonxe de entender a concepçón do acto libre em Bergson se considerarmos que non há contradiçón entre elas.  Mas non antecipemos acontecimentos.  Neste breve libro, conformar-nos-emos em mostrar, de modo sucinto, a necessidade com que a “duraçón” se impôs ao seu autor e a liberdade com que ela lhe permitiu enfrentar problemas de unha grande variedade sem perder a subtileza que o caracterizou.  Para isso, por conseguinte, non podemos perder de vista os libros que Bergson escreveu.  Unha ideia permanece ainda demasiado vaga enquanto non se destina a solucionar problemas que ela apresentou.  Poderíamos divagar eternamente sobre a “duraçón”, mas non mediremos o seu poder enquanto non soubermos quais son as suas aplicaçóns concretas: o que nos permite ver que antes non víamos, partindo do princípio que, como opinava este filósofo, é apenas a experiência que fornece a garantia de um acordo entre o pensamento e o real. 

antonio dopazo gallego