Arquivos mensuais: Decembro 2021

A palabra paradigma vem dos termos gregos “para”, que significa “próximo” ou “aproximado”, e “deigma”, que significa “mostra”. Resulta, dessa forma, um exemplo ou um caso de algo que serve de modelo a casos semelhantes, ou sexa, trata-se de um exemplo-tipo ou típico. Assim, a título de exemplo, é comun dizer-se que Maria Callas é um paradigma de cantora de ópera, ou que é unha cantora de ópera paradigmática, ou que Romeu e Julieta som um paradigma de amantes apaixonados, ou, enfim (o exemplo preferido do próprio Kuhn), que “amo-amas-amat-amamus-amatis-amant” é um paradigma da conxugaçón dos verbos latinos ( e, por isso, é o primeiro exemplo que os estudantes de latim costumam aprender). À pergunta “O que caracteriza unha excelente cantora de ópera?”, em vez de respondermos com unha definiçón sensata, podemos limitar-nos a dizer: “Repara como a Maria Callas actuava.” Perante a pergunta sobre o que é característico dos amantes apaixonados, basta recordar o exemplo de Romeu e Julieta. O aluno que tenta conxugar correctamente um verbo latino com que se depara pola primeira vez pode recorrer ao modelo da conxugaçón do verbo “amare”. No caso das ciências, exemplos de paradigmas nesse sentido seria a órbita de Marte para a teoria Kepleriana dos planetas ou as famosas ervilhas do xardím de Mendel para a xenética clássica.

C. ULISES MOULINES

GEORGES BRASSENS (Sète, 1921 – Saint-Gély-du-Fesc, 1981). Cantante e poeta françês. Procedente de unha humilde família operária, trasladou-se para París em 1939, trás realizar estudos elementais, trabalhou na factoría Renault. De ideoloxía libertária, militou na resistência francesa tras a ocupaçón alemán de París durante a Segunda Guerra Mundial. Colaborou na publicaçón clandestina “Le Libertaire”, e em 1942 publicou o seu primeiro libro de poemas. Admirado polo resto dos autores e intérpretes europeos, os seus temas forom obxecto de versóns em múltiples ocasións.

LA MAUVAISE RÉPUTATION

Au village, sans prétention,

J’ai mauvaise réputation;

Que je m’ démène ou que je reste coi,

Je passe pour je-ne-sais-quoi.

Je ne fais pourtant de tort à persone,

En suivant mon ch’ min de petit bonhomme;

Mais les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Non, les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Tout le monde médit de moi,

Sauf les muets, ça va de soi.

.

Le jour du Quatorze Juillet,

Je reste dans mon lit douillet;

La musique qui marche au pas,

Cela ne me regarde pas.

Je ne fais pourtant de tort à personne,

En n’écoutant pas le clairon qui sonne;

Mais les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Non, les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Tout le monde me montre au doigt

Sauf les manchots, ça va de soi.

.

Quand j’croise un voleur malchanceux

Poursuivi par un cul-terreux,

J’ lance la patte et, pourquoi le taire,

Le cul-terreux se retruve par terre.

Je ne fais pourtant de tort à personne,

En laissant courir les voleurs de pommes;

Mais les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Non, les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Tout le monde se rue sur moi,

Sauf les culs-d’-jatte, ça va de soi.

.

Pas besoin d’être Jérémie

Pour deviner l’ sort qui m’est promis:

S’ils truvent une corde à leur goût,

Ils me la passeront au cou.

Je ne fais pourtant de tort à personne,

En suivant les chemins qui n’ mènent pas à Rome;

Mais les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Non, les braves gens n’aiment pas que

L’on suive une autre route qu’eux…

Tout l’ monde viendra me voir pendu,

Sauf les aveugles, bien entendu.

GEORGES BRASSENS

Depreende-se da argumentaçón popperiana unha visón muito peculiar da natureza da investigaçón científica, unha visón que quase poderíamos qualificar como “tráxica”. De facto, o bom cientista é aquele que tenta formular teorias com a maior xeneralidade possíbel, teorias que expliquem um aspecto de factos o mais vasto possíbel, tendo sempre presente que, apesar dos êxitos conseguidos, em qualquer momento, perante a constataçón de um novo facto recalcitrante, essas teorias podem cair por terra. Non se trata apenas de o cientista deber ter em consideraçón essa possibilidade, mas de, se for realmente um bom cientista, se for um cientista realmente honesto, deber esforçar-se precisamente por encontrar esse facto recalcitrante que refute a sua própria teoria, ou a dos seus colegas ou professores. Isto é unha instância do que Popper denomina a “actitude crítica”, um aspecto do que, em termos mais xerais, é a sua própria concepçón filosófica, o “racionalismo crítico”: devemos sempre tentar ser críticos, e em especial autocríticos, com as nossas crenças assumidas, inclusive aquelas que nos som mais caras ou que nos parecem mais bem fundadas. É a única actitude racional possíbel.

C. ULISES MOULINES

Com um litro de leite ecolóxico e dous yogurths ecolóxicos Xanceda (natural-natural), podemos disfrutar dum yogurth cremoso e delicioso durante toda a semana. Unha maneira, mais económica e quase-independênte, ademais de excelente aspécto. Primeiro, aquecemos o leite até alcanzar a temperatura de 90º centígrados, apagamos o lume e deixá-mos arrefecer até aos 40º centígrados (non sobrepassar as temperaturas oferecidas pois poderíamos matar as bactérias necesárias para o procésso), e os yogurths non ficaríam bem coalhados). Quando a temperatura baixar a 40º, deitamos meio litro de leite em cada têrmo, acompanhados de um yogurth em cada um deles e remexemos enerxicamente com unha culher. Pechá-mos os termos, e deixá-mos repousar na cozinha durante seis horas, logo guardamos no frigorífico. Xá está! Quando necessário for, colhemos yogurth para unha cunca e guardamos o resto, pechando o têrmo e deixando no frígo.

EIRA COMUNAL

O tempo velho xá passou, estamos perante unha nova época (…). Porque o que dizem os velhos libros xá non é suficiente, pois onde a fé reinou durante mil anos agora reina a dúvida. O mundo inteiro diz: sim, isso está nos libros, mas deixem-nos agora olhar para nós mesmos. Aquela que fora a verdade mais festexada, hoxe é interrogada; o que nunca foi dúvida hoxe é posto em questón. (B. Brecht, “Galileu”)

Enquanto a Europa central se afundava na guerra, França disfrutava de unha década de tolerância favorecida por obra do defunto Henrique IV. As diferênças relixiosas passavam para segundo plano, especialmente em París, onde Descartes viveu a “época libertina”, caracterizada por um auxe sem precedentes de novas ideias alheias ao dogma eclesiástico. Esta onda de progressismo teve a sua orixem em 1619, quando um professor de filosofia e medicina chamado Vanini foi queimado, acusado de ser ateu e homossexual. Um grande sector da populaçón francesa se rebelou contra os métodos da censura eclesiástica e transformou Vanini no símbolo de unha abertura intelectual que ía além dos esquemas de “Reforma versus Contrarreforma”. No entanto, como costuma ser habitual quando um paradígma ideolóxico entra em crise, em todo este ambiente crescia um grande ecletismo. A vontade de mudar ía muito além da concepçón clara de unha alternativa. Para entender melhor o caos em que se tinha tornado a Europa culta na qual Descartes fez irromper as suas ideias, convém abrir um parêntese e introduzir em cena as duas grandes cosmovisóns da época.

ANTONIO DOPAZO GALLEGO

O ARREPÍO DA MORTE

18 de xullo de 1936. Tras meses de conspiración, a trama encabezada polo xeneral Mola perpetra un golpe de Estado contra o Goberno da II República Española, pero o levantamento militar fracasa ao atoparse cunha inesperada resistencia. Unha longa guerra dá comezo. Ao deputado republicano Alejandro Viana Esperón a insurrección sorpréndeo en Madrid. Na véspera participara no acto oficial de entrega ao presidente da República, Manuel Azaña, do proxecto de Estatuto de Autonomía de Galicia recén aprobado en referendo. Esa mesma noite, mentres se precipita a rebelión militar en África, os presidentes das deputacións galegas, alcaldes de varias cidades e outros deputados regresan en tren a Galicia. Alí, moitos deles, coma o alcalde de Vigo, Martínez Garrido, ou o de Santiago, Anxel Casal, atopan a súa morte a mans dos sublevados. Alejandro Viana e os seus amigos tamén deputados Bibiano Fernández Osorio-Tafall, Alfonso Daniel Rodríguez Castelao e Ramón Suárez Picallo quedan en Madrid e salvan a súa vida. Cando estoura a guerra, Viana, aos seus 59 anos, atesoura xa un intenso periplo vital no profesional e no político. Nado en 1877 na pequena vila galega de Ponteareas, no seo dunha humilde familia, abrírase camiño por si mesmo na puxante cidade de Vigo de finais do século XIX, até converterse nun relevante persoeiro do empresariado, da política e da sociedade viguesa: industrial da conserva e da exportación de ovos en Galicia e Portugal, dirixente do Partido Republicano Vigués, home forte do goberno municipal do alcalde Gregorio Espino na década dos anos vinte, cofundador do xornal “El Pueblo Gallego e do Ateneo da cidade, directivo do Círculo Mercantil ou presidente de Tranvías de Vigo. As súas relacións familiares e sociais tiñan sólidos alicerces: casara con Josefina Dotras Fábregas, de familia catalá con longa tradición empresarial na salgadura e a conserva, con quen non chegara a ter fillos, pero compartira o reto de acoller e coidar dende cativos seis sobriños desamparados. Viana, ademais, tecera durante décadas unha rede de estreitas relaçións con personaxes sobranceiros no ámbito intelectual, político e económico de Galicia e Portugal. O seu compromiso democrático e republicano levárao a ser o anfitrión do expresidente da República Portuguesa, Bernardino Machado, no seu exilio galego, e a incorporarse na II República ao partido de Manuel Azaña, Izquierda Republicana. Viana preside a súa agrupación provincial en Pontevedra, fai parte da candidatura da Frente Popular nesa provincia nas eleccións de febreiro de 1936, é o candidato máis votado na súa cidade de adopción e acada a acta de deputado nas Cortes Españolas. Aquela noite do 17 de xullo nada lle facía presaxiar que esa vida plena e intensa puidese truncarse de forma brusca e que os seus plans de futuro, a súa posición e estatus, as súas relacións familiares e sociais ou o seu vencello co seu país e coa súa cidade se fosen derrubar de súpeto dando paso á traxedia e ao drama. Viana visitara a súa familia en Vigo o 28 de xuño de 1936 para votar a favor do Estatuto de Autonomía. Nunca máis volverá pisar a súa terra e o seu fogar.

ROBERTO MERA COVAS

Citemos o texto de Marx: “O grande mérito de Edward Gibbon Wakefield non é ter descoberto algo novo acerca das colónias, mas ter descoberto nas colónias a verdade acerca das relaçóns capitalistas da metrópole. (…) Em primeiro lugar, Wakefield descobriu nas colónias que a propriedade de dinheiro, de meios de subsistência, máquinas e outros meios de produçón non confere a um home a condiçón de capitalista, se lhe faltar o complemento: o assalariado, o outro home forçado a vender-se voluntariamente a si mesmo. Descobriu que o capital non é unha cousa, mas unha “relaçón social” mediada por cousas. O senhor Peel – relata-nos Wakefield em tom lastimoso – levou consigo de Inglaterra para o rio Swan, na Nova Holanda, meios de subsistência e de produçón por um valor de 50.000 libras. O senhor Peel era tán precavido que transferiu também 3.000 pessoas pertencentes à classe operária: homes, mulheres e crianças. Quando chegaram ao destino, no entanto, “o senhor Peel ficou sem um servente que lhe fixéra a cama ou que lhe trouxéra àgua do rio”. Pobre senhor Peel, que tinha previsto tudo, menos a exportaçón das relaçóns de produçón inglesas para o rio Swan”! Unha história muito interessante e instructiva, de facto. Um empreendedor capitalista, o senhor Peel, tinha decidido montar unha empresa nas distantes terras coloniais. Muito intelixente e precavido como era, sem dúvida, procurou organizar bem a sua bagaxem. Para montar unha empresa é necessário dinheiro e meios de produçón. Ora, também som necessários trabalhadores, e eis onde Peel mostrou ser muito precavido: decidiu levar trabalhadores ingleses de confiança, 3.000 operários que aceitaram, libremente e de igual para igual, assinar um vantaxoso contracto laboral. O episódio seguinte de tán prometedora história situa-nos no Parlamento britânico, onde non se para de reflectir sobre o porquê de tán inesperados resultados. O senhor Wakefield pergunta-se, entre intrigado e indignado, sobre o enigma do desastre em que a aventura de Peel tinha desembocado. O senhor Peel tinha metido num barco “a suma das partes” do capital. Mas, como vamos ver, esquecera-se de um pormenor: nada mais nada menos, “aquilo que fai o capital ser capital”, o que, de facto, Platón teria chamado o “eîdos-capital”. Em todo o caso, algo mais do que a “suma das suas partes”, isso a que vamos chamar, de facto, a “estructura”.

CARLOS FERNÁNDEZ LIRIA

BARRIOS HUDWALCKER, Eduardo (Valparaíso, 1884-1963). Româncista e dramaturgo chileno. Despois da morte do seu pai em 1889 passou a Lima. Logo de dez anos voltou ao seu país e ingresou na Academia Militar de Santiago, onde foi licenciado em 1902. Regressou a Lima e empreendeu unha fracasada expediçón aos Andes orientais em busca de caucho. Depois de um breve período na zona do Canal de Panamá, trabalhou de 1904-1908 na oficina de unha companhía cuprífera no norte de Chile, onde publicou “Del natural” (Iquique, 1907), a sua primeira novela. Foi secretário, reporteiro, empregado da Biblioteca Nacional, e em 1927 superintendente xeral de bibliotecas, museos e arquivos. Foi ministro de Educación durante o período 1927-1928 até a caída do dictador Ibáñez, ao qual Barrios apoiaba, e mais tarde voltou a ser ministro. Em 1937-1943 foi administrador de unha finca no valle central de Chile. Alí conheceu a personáxe que lhe avería de servir como modelo, para escreber a sua melhor novela “Gran señor y rajadiablos” (1948), situada no século XIX; o libro resulta ambicioso em quanto ao tácito repudio de um naturalismo anterior. Algum crítico assinalou que o seu valor reside na ideia filosófica que expresa. Outras obras suas de importância som os contos. Em “El niño que enloqueció de amor” (1915), a novela urbana “Un perdido” (1918) e a curiosa novela “El hermano asno”, na qual enfrenta a dous franciscanos, o um consciente das tentaçóns da carne, que intenta superar, e o outro, considerado um santo polos seus feligreses, inconsciente das necessidades do seu corpo que, ao final da novela, acaba por cair nas tentaçóns sem o menor control. Outras obras de Barrios de tipo menor som: “Páginas de un pobre diablo” (1923), “Y la vida sigue…” (1925), ademais da novela “Los hombres del hombre” (1950). Barrios escrebeu também obras de teatro: “Mercaderes en el templo” escenificou-se em 1911, mas non foi recolhida nas suas “Obras completas” (1962, dous volûmes) nem no “Teatro escogido” (1947); “Lo que niega la vida” (1913) foi posta em escena em 1914 e “Vivir” em 1916. Nas suas primeiras obras primou a emoçón em perxuíço da razón, mas nas últimas expressou a necessidade de unha autodisciplina para evitar o desbordamento das emoçóns.

OXFORD

BARRIOS, Miguel de (Montilla, 1635-1701). Xudeo espanhol de ascendência portuguesa. Poeta. Servíu na armada espanhola sendo converso, mas, quando se estabeleceu nos Países Baixos retornou para o xudaísmo e adoptou o seu nome orixinal, Daniel Levi. Foi um admirador de Góngora, a quem intentaba “alcanzar y aun sobrepasar”, Barrios escrebeu muito e non demasiado bem, xá que o seu gosto estéctico deixaba que desexar. As suas obras publicadas som: “Flor de Apolo” (Bruxélas, 1665), editada de novo baixo o nome de “Las poesías famosas y comedias (Amberes, 1679), “Coro de las musas” (Bruxélas, 1672), “El sol de la vida” (Amberes, 1679), “Bello monte de Helicona” (Bruxélas, 1686) e “Estrellas de Jacob sobre flores de lis” (Amsterdam, 1686). As suas obras de teatro som espectaculares: nunha delas levam-se a cabo oito duelos, e noutra, doze. “Pedir favor al contrario” e “El canto junto al encanto” som as menos malas.

OXFORD

BARRIONUEVO, Jerónimo de (Granada, 1587-1671). Poeta e escritor de epístolas. Estudou em Alcalá e em Salamanca. Passou algum tempo com o marquês de Santa Cruz na Italia e logo retirou-se como dignidade para a catedral de Sigüenza. Isto permitíu-lhe escreber ao deán de Zaragoza unha série de epístolas sobre a vida dos seus contemporâneos e sobre as costûmes de Madrid que hoxe tenhem a maior importância como fontes de conhecimento da época. Estas cartas están datadas do primeiro de Agosto de 1654 ao vintiquatro de Xulho de 1658 e forom editadas a finais do século passado com um estudio biográfico e notas por A. Paz y Meliá (“Colección de Escritores Castellanos”, 1892-1893, quatro volûmes). Quase como um artígo de costûmes, as cartas non somente tratam temas políticos, senón detalhes de crímes cometidos na Villa, obras de teatro, festas, moda e anedóctas várias. Barrionuevo escrebeu novecentos poemas, um entremês chamado “El berraco de Río Salido” e cinco peças teatrais: “La venganza del hermano y valiente Barrionuevo”, “El laberinto de amor y Panadera de Madrid”, “El retrato que es mejor: santa librada” “El judas de Fuentes” e “La hora que está más bien”.

OXFORD

BARRIENTOS, fray Lope (1382-1469). Bispo de Segovia e confesor de Juan II. O rei ordenou-lhe queimar a biblioteca do suposto mago e astrónomo Enrique de Villena. Barrientos dixo haber cumprido a missón, mas desconfía-se que ao menos salvou alguns libros, que depois utilizou para escreber um tratado de adivinhaçón por ordem do rei, libro que nunca chegou a publicar-se. J. de M. Carriazo atribuíu-lhe a autoría da “Refundición de la Crónica del Halconero.

OXFORD

BARRETT, Rafael (Gibraltar?, 1876-1910). Contista e ensaista disputado por Espanha, Inglaterra, Arxentina e Paraguay. Deixou Europa e dirixíu-se para a América Hispâna, onde passou a residir. Os seus contos de miséria, desesperaçón e sufrimento oferecem unha visón do Paraguay muito alonxada das passadas glórias cantadas por Martín de Goycochea Menéndez. Por ordem cronolóxica as suas obras som: “Lo que son los yerbales” y “Moralidades actuales” (ambas publicadas em Montevideo, 1910), “Cuentos breves” (Montevideo, 1911), o panfleto “El terror argentino” (1912), “Mirando vivir” e “Al margen”: críticas literárias e científicas (ambas em Montevideo, 1912), “Ideas y críticas” (Montevideo, 1915?) e “Diálogos, conversaciones y otros escritos” (Montevideo, 1918). As suas “Obras completas” forom publicadas em Buenos Aires em 1943. Também se editárom unhas “Cartas íntimas” (Montevideo, 1967).

OXFORD

BARRERA Y LEIRADO, Cayetano Alberto de la (Madrid, 1815-1872). Bibliógrafo e biógrafo cuxa obra mêstra foi o “Catálogo bibliográfico y biográfico del teatro antiguo español desde su origen hasta mediados del siglo XVIII” (1860; ed. fasc., Londres, 1968). A sua “Nueva biografía de Lope de Vega” apareceu no primeiro volûme da ediçón das obras de Lope que fixo a Academia em 1890, resulta importante porque deita mán de novos dactos aportados pola correspondência entre Lope e o duque de Sessa. Barrera é conhecido também polos seus trabalhos sobre o Quixote apócrifo de Avellaneda e por unha biografía e ediçón de Francisco de Rioja.

OXFORD

BARRENECHEA Y ALBIS, Juan de Sánchez (m. 1707?). Frade residente em Chile que escrebeu em 1693 unha fantasiosa “história” chamada “Restauración de la Imperial y conversión de almas infieles”, que muitos erudictos toman como a primeira novela escrita em Chile. Xunto à pretensón de historiar a conquista espanhola dos indios araucanos, narra-se a história de amor de Rocamila e Cantabo.

OXFORD

BARRENECHEA, Julio (Santiago de Chile, 1919-1979). Poeta. Como opositor ao rexíme do presidente Ibáñez, trabalhou pola causa do socialismo e resultou elexído diputado do seu partido a Côrtes em 1931. Servíu no corpo diplomático e foi destinado a Colombia e India. Barrenechea é um escritor sério e melancólico, cuxas características mais notábeis som o bom gosto e a sua elegante expressón. A sua “Poesía completa” (Quito, 1958) recolhe quase toda a sua obra desde o xuvenil “Mitín de las mariposas” (1930), passando por “Rumor del mundo” (1942), “El libro del amor” (1946), “Vida del poeta” (1948) até chegar a “Diario morir” (1954). Em 1961 fixo-se unha “Antología” das suas melhores páxinas.

OXFORD